Ishning umumiy tavsifi

Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Har qanday tilda shu tilga xos bo‘lgan har bir so‘zning shakllanish taraqqiyoti, tadrijiy takomili va tarixini bilmay turib, shu tilni o‘rganib bo‘lmaydi. Tilning tarixini o‘rganishda har bir so‘zning kelib chiqish tarixini, bunday so‘zlarning tarixiy yodgorliklar tilidagi holatini hozirgi tillar orasidagi mushtarak va farqli xususiyatlarini qiyosiy yo‘sinda o‘rganish tarixiy va qiyosiy tilshunoslik uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbek tili lug‘at boyligining asosiy qismini shu xalqning barcha a’zolari uchun umumiy bo‘lgan, ayniqsa, qo‘llanishida na hudud, na biror faoliyat sohalari bilan cheklanmagan so‘zlar tashkil etadi. Bunday so‘zlarga insonning kundalik tirikchilik faoliyatidagi aloqa-aralashuvi, o‘zaro munosabatlari, ishlab chiqarish tarzi uchun zarur bo‘lgan terminlar kiradi. Masalan, DLSdagi yer, suv, quyosh, havo, dehqon, dala, maydon, suvchi, bog‘ kabi so‘zlar qo‘llanishi jihatidan chegaralanmagan so‘zlar hisoblanadi.
Turkiy tilshunoslik, xususan o‘zbek tilshunosligi, ko‘p yillik tarixga ega bo‘lsa-da, umumiste’moldagi alohida (yakka) olingan so‘zlar, jumladan suv leksemasi va uning ma’nolari, bu so‘z vositasida yaratilgan qo‘shma, birikmali, murakkab so‘zlar, suv so‘zining gidronimlar, toponimlar, xalq maqollari, hikmatli so‘zlari, iboralari, tarkibida qo‘llanishi kabi lisoniy va nolisoniy fazilatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan maxsus ish yo‘q. Suv leksemasi o‘rganilmagan, olimlarning diqqatini jalb etmagan deyishimiz xatodir. Chunki kuzatishlarimiz shuni ko‘rsatdiki, turkiyshunoslikda, o‘zbek tilshunosligida, qardosh bo‘lmagan tillar tilshunosligida toponimlar, gidronimlarning tadqiqi jarayonida suv leksemasi va bu so‘zning onomastik va appelyativ birlik sifatidagi ma’nolari va qo‘llanishi xususida yo‘l-yo‘lakay fikrlar yuritilgan.
Ma’lumki, turkiy tilshunoslikda, jumladan, o‘zbek tilshunosligida, o‘zbek sohaviy leksikasi, o‘zbek shevalari leksikasi, o‘zbek nomshunosligi, o‘zbek gidronimikasiga bag‘ishlangan ishlar anchagina. Hatto noqardosh tillarda ham suv leksemasi va u anglatgan tushunchalarni ifodalovchi leksemalar tadqiqiga bag‘ishlangan ilmiy-lisoniy ishlar ham mavjud. Turkiyshunoslikda, jumladan, o‘zbek tilshunosligida suv leksemasining lug‘aviy-ma’noviy xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan ishlar yo‘qligi yuqorida aytilgan edi. ammo shuni alohida ta’kidlash kerakki, suv so‘zi noqardosh tillardan fors-tojik tilida maxsus o‘rganilgan. Bu D.T. Tojiyevning rus tilida yozilgan asaridir. Bu asarda Tojiyev fors-tojik tili materiallarini rus tilidagi suv va u bilan bog‘liq so‘zlar asosida qiyoslab, tojikcha “ob(suv)” so‘zining leksik-semantik, so‘z yasalishi xususiyatlarini bayon etgan. U ushbu ishida suv so‘zining anglatgan ma’nolari xususida quyidagilarni yozadi: “Ob so‘zi eng qadimgi davrlardan tilning asosiy lug‘at tarkibiga kirib, tojik tilining asosiy lug‘at tarkibini boyitishda katta miqdordagi so‘zlar, iboralar, terminlar yaratishda asos bolib xizmat qilgan. Qadimgi forsiy ar (suv)ning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi batamom obyektiv qonuniyatlarga asoslangan bo‘lib, yarqiroq ma’nosini kuchaytirgan. Qadimgi yozma obidalar bo‘lgan “Avesto”, “O‘rxun-Enasoy” yodgorliklarida, M.Koshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, A.Beruniy, Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Az-Zamaxshariy, Z.M. Bobur, Haydar Mirzo va shu kabilarning asarlarida ham suv haqida, bu tushunchani ifodalovchisi bo‘lgan suv leksemasi anglatgan tushunchalar haqida so‘z yuritilgan.