Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Energetika fakulteti Elektr m

Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Energetika fakulteti Elektr m ehanikasi va elektr texnologiyalari kafedrasi

Energetika fakulteti 1920 – yilda Turkiston Davlat Universiteti tarkibida tashkil topgan bo`lib, 1923 – yilda birinchi injener-elektrik mutaxassislar tayyorlangan. Energetika fakultetining tashkil etilishida asos solgan va energetik injener kadrlarni tayyorlashda jonbozlik ko’rsatgan olim akademik A.G.Aleksandrov bo`lgan.Energetika fakultetining kengayishi va rivojlanishida dekanlar: prof.G.F.Grushkin, A.V.Sorokin, dotsentlar N.I. Toperverx, P.V.Karpenko, M.L.Aronov, X.M.Asimov, professorlar: B.U.Umarov, A.S.Karimov, T.M.Kodirov, K.R.Allaev, O.O.Xoshimov, B.X. Yunusov, A.A. Alimov, T.Sh. Gayibov va boshqalar katta xizmat ko`rsatishgan. 2015 yildan J.B. Toshov fakultet dekani sifatida boshqarib kelmoqda.

Energetika sohasining rivojlanishida va malakali energetik-muxandislar tayyorlashda akademiklar: X.F.Fozilov, M.Z.Xamudxonov, T.X.Nosirov, R.A.Zoxidov, muxbir-a’zo G.R.Raximov, professorlar: K.R.Allaev, B.U.Umarov O.O.Xoshimov, T.M. Kodirov, X.G. Karimov, N.X.Bozorov, M.Muxammadiev, D.N.Muxiddinov, M.I.Ibodullaev, dotsent B.X.Yunusov va boshqalarning xissasi katta.80-yillaga kelib mamlakatimiz xalq xujaligi uchun energetik-muhandis mutaxassislarga bo’lgan extiyoj oshishi munosabati bilan 1983-yilda Energetika fakulteti asosida: Elektroenergetika va Sanoat energetikasi fakul’tetlari tashkil etildi. 1993 – yilda esa shu fakultetlar negizida Energetika markazi tashkil etilib, markaz prorektori etib prof. K.R.Allaev tayinlandi.

2005 yilda Energetika fakulteti O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan farmoyishga asosan qayta tashkil etildi. Hozirda fakultet tarkibi, 6 ta yo’nalish bo’yicha bakalavrlar va 14 ta mutahasislik bo’yicha magistrlar tayyorlab kelinmoqda.Institut qoshida DAK “O’zbekenergo” va boshqa yirik korxona tashkilotlar raxbarlari va injener-texnik xodimlarining malakasini oshirish kurslari tashkil etildi.Energetika fakultetida ilmiy-tadqiqot ishlar davlat grantlari va korxonalar bilan tuzilgan xo’jalik shartnomalar asosida olib boriladi. Fakultetda barcha doktorant, magistratura hamda bakalavriat ta’lim yo’nalishlarida ta’lim olayotgan iqtidorli talabalar davlat grantlari va xo’jalik shartnomalari asosida bajariladigan ilmiy ishlarga jalb etilgan.Fakultetimiz yotoqxonasida talabalarning yashashi va dam olishlari uchun ham barcha shart-sharoitlar yaratib berilgan. Talabalar turarjoyida muntazam ravishda ma’naviyat xonasi faoliyat ko’rsatadi. U yerda doimo yangi gazeta-jurnallar mavjud. Ma’naviyat xonasida tez-tez turli davra suxbatlari, tadbirlar, uchrashuvlar o’tkazilib boriladi. Fakultetimizda taniqli olimlar, fan arboblari, professorlar, kafedra mudirlari va dekanat xodimlari bilan davra suxbatkfhi o’tkazilib boriladi. Bundan tashqari yotoqxonada yashayotgan talabalar bilan xyqyq targ’ibot organlari xodimlari va Universitetning raxbariyati bilan uchrashuvlar o’tkaziladi.

“O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” va “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan energetik” faxriy unvonlariga ega bo‘lgan akademik X.F.Fozilov energetika soxasining rivojlantirishga qo‘shgan buyuk ilmiy ishlari uchun 1986 yilda SSSR Davlat mukofotiga va 1993 yili O‘zbekiston Respublika akademiyasining Al-Xorazmiy medaliga sazovor bo‘lgan.Energetika fakultetida taxsil olib, shu soxada faoliyat ko‘rsatgan bir gurux olimlar: akademik M.Z.Xamudxonov, professor O.O.Xoshimov, S.Z.Usmonov, N.M.Usmonxodjaev va dotsentlar M.A.Xusanov, K.Muminovlar ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari bo‘yicha 1970 yilda fan va texnika soxasidagi Beruniy nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti sovrindori bo‘lishgan.

Professor A.S.Karimov 1989 yilda “Nazariy elektrotexnika” fanini rivojantirishda va ilmiy kadrlarni tayyorlashda ko‘rsatgan xizmatlari uchun “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi” faxriy unvoni berilgan. Professor T.M.Qodirov 2002 yilda yosh kadrlarni tayyorlashda erishgan yutuqlari uchun “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan murabbiy” faxriy unvoniga sazovor bo‘lgan. Professor X.G.Karimov “Oliy ta’lim a’lochisi” va boshqa prof-o‘qituvchilarimiz ilm-fan soxasida va yosh mutaxassis kadrlarni tayyorlashda erishgan yutuqlar uchun medal va faxriy yorliqlar bilan taqdirlangan.Fakultetimizni bitirgan, yuzlab yuqori malakali mutaxasislar, Respublikamiz yirik korxona va tashkilotlariga raxbarlik qilib kelishmoqda. Jumladan: E.R.Shoismatov DAK “O‘zbekenergo” boshqaruv raisi, DAK “O‘zbekenergo” Boshqaruv Raisi urinbosarlaridan: Teshabaev B.M., Siradjev A.Z., Abdullaev X.N., Raimov P.O., bo‘lim boshliqlari: Usmonova M.A., Nurillaev L. I., Xamidov SH.V., Nurmatov B.C., ToshDTU rektori prof. Q.R.Allaev, Energomarkaz direktori akad. T.X. Nosirov, “Toshshaxarelektrtarmoq” korxonasi direktori M.Ikromov va boshqalar.

Elektr mashina — mexanik energiyani elektr energiyasiga va elektr energiyasini mexanik energiyaga hamda elektr energiyasini boshqacha kuchlanish, tok kuchi, chastotaga ega boʻlgan va boshqalar parametrli elektr energiyasiga aylantiruvchi qurilma. Ishi elektromagnit induksiya hodisasiga hamda elektr toklari va magnit maydonlarning oʻzaro taʼsirlashuvini belgilaydigan qonunlarga asoslanadi.

Mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirishda elektrmashina generatori, elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirishda esa elektr dvigatel qoʻllanadi. Bu mashinalar ham generator, ham dvigatel rejimida ishlashi mumkin (yana q. Asinxron elektr mashina, Kollektorli mashina). Tok turini, chastotani, fazalar sonini, kuchlanishni oʻzgartirish uchun elektr mashina oʻzgartirgichlaridan, elektr mashina kuchaytirgichlaridan, elektr transformatori va boshqalardan foydalaniladi. Maxsus qurilmalar, mas, magneto, payvandlash generatori, taxometr, tortuvchi elektr dvigatellarni ham Elektr mashina jumlasiga kiritish mumkin. Elektr mashinalar uyroʻzgʻorda, xalq xoʻjaligining deyarli barcha tarmoqlarida, sanoat va transportda qoʻllanadi.

Elektrlashtirishni rivojlantirishga rus olimlari va muhandislari katta hissa qo’shdilar. 1802 yilda akademik V.V.Petrov elektr yoyi hosil qiladi va undan metallarni suyuqlantirishda foydalanish texnologiyalarini ishlab chiqdi.

1832 yilda P.L.Shilling strelkali telegraf ixtiro qildi, buni asosida 1839 yilda akademik B.S.Yakobi yozadigan telegraf apparatni yaratdi.

1833 yilda akademik E.X.Lens elektromagnitaviy induksiyaning asosiy qonunlaridan birini kashf etdi, 1842 yilda esa tokning issiqlik ta’sirini aniq tajribalar bilan asoslab berdi.

1834 yilda B.S.Yakobi birinchi bo’lib elektr dvigatelni ixtiro qildi, 1838 yilda esa tokning kimyoviy ta’siridan amalda foydalanishga asoslangan galvanoplastika jarayonini ishlab chiqdi.

1876 yili P.N.Yablochkov elektr shamini, 1873y. A.N.Lodigin yorug’likning elektr manbalarini takomillashtirish ustida ishlab, avval ko’mir tolali, so’ngra esa (1890 y) metall tolali cho’glanish lampasini yaratdi.

Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M.

Birinchi uch fazali dvigatel, generator va transformatorlarning ixtirochisi rus elektrotexnigi M.O.Dolivo-Dobrovolskiy bo’ldi (1889-91yy).

XX asr energetika va elektrlashtirish soxasida muhim davr xisoblanadi. Chunki bu davr radio va yarim o’tkazgichlar texnikasining paydo bo’lishini, televideniyaning kashf etilishi, avtomatika va telemexanikani taraqqiy etishi, mikroelektronika va energetikaning misli ko’rilmagan darajada o’sishi, integral mikro’sxemalarning va atom energiyasining kashf etilishi va taraqqiyoti bilan

chambarchas bogliqdir. Umuman elektrotexnikaning yutuqlaridan halq xo’jaligining barcha soxalarini olganda keng foydalaniladi. Ayniqsa halq xo’jaligini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish sohalarida erishilgan yutuqlarni elektrlashtirishsiz tasavvur qilib bo’lmaydi.

Asinxron elektr dvigatel — dvigatel rejimida ishlaydigan asinxron mashina; elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradi. Ish tarzi stator chulgʻamlari boʻylab uch fazali oʻzgaruvchan tok oʻtganda vujudga keladigan aylanuvchi magnit maydonining stator maydoni

rotor chulgʻamlarida hosil qiladigan tok bilan oʻzaro taʼsiriga asoslangan.

Aylanish tezligini tok chastotasi, qutblar soni va sirpanishga taʼsir etib oʻzgartirish mumkin. Tok chastotasini oʻzgartirish energiya iyerofini cheklagan holda tezlikni ravon oʻzgartirishga imkon beradi. Shuning uchun chastota boʻyicha boshqariluvchi Asinxron elektr dvigatelni yaratish asosiy muammolardan biriga aylangan. Asinxron elektr dvigatel elektr yuritmalarda asosiy dvigatel sifatida ishlatiladi. Quvvati bir necha Vt dan oʻnlab MVt gacha boʻladi. Asinxron dvigatellar "Arago-Lens diski" xodisasi asosida ishlaydi.

Statorning oʻzagi o'zaro izolatsiyalangan elektrotehnik poʻlat yaproqchalardan yegʻilgan boʻlib, silindrsimon yahlit korpusning ichki qismidagi pazlarga uch fazali oʻzgaruvchan toʻk choʻlgʻamlari joylashtiriladi.

Sinxron mashinalar elektr generatorlari, dvigetellari va reaktiv quvvat kompensatorlari sifatida ishlatiladi. Barcha elektr mashinalari kabi ular ham qaytuvchanlik husuiyatlariga ega. Sinxron mashinalar, asosan, barcha elektr stansiyalarida quvvati 800 kVa (kilovatt) va undan ortiq boʻlgan generatorlar oʻrnatilgan. Gidravlik elektr stansiyalaridagi generatorlarning quvvati birmuncha kam boʻlib, 500 — 600 kVa ni tashkil etadi. Atom elektr stansiyalarida esa bitta blokning quvvati 1.5 ming MVA(Megavoltamper — transformator elektr toki kuch birligi)ga yetadi.

Mashina oʻqiga mahkamlangan kontakt halqalariga rotor choʻlgʻamining ikki uchi mahkamlangan boʻlib, halqalar sirtida qoʻzgʻalmas toʻk oʻlchovi choʻtkalar sirpanadi. Rotor uchun doimiy tok manbai sifatida quvvati uncha katta boʻlmagan oʻzgarmas tok generatori — uygʻotgich ishlatiladi. Odatda, uygʻotgichning quvvati sinxron mashina quvvatining(1-3)% ini tashkil etadi. Ayrim hollarda sinxron generator hosil qilgan tokni toʻgʻirlash yoʻli bilan doimiy toʻk hosil qilinadi.

Sinxron mashinalarning ishlash prinsipi rotor chulg’amiga o’zgarmas tok bеrilganda, o’zgarmas magnit maydoni hosil bo’lishi va rotor bilan birga aylanib stator chulg’amlarini kеsib utib, ularda chastotasi f ga tеng bo’lgan EYUK induksiyalashiga asoslangan.

Agar stator chulg’amlariga yuklama qarshiligi ZYU ni ulasak, gеnеratorning faza chulg’amlarida hosil bo’lgan iA, iB va iS toklar tеzligi () rotor tеzligiga tеng bo’lgan aylanuvchan magnit maydoni hosil qiladi. Shuning uchun bunday elеktr mashinalar, rotorning aylanish tеzligi stator magnit maydonining aylanish tеzligiga tеng bo’lgani uchun sinxron mashinalar dеb yuritiladi. Quvvati nisbatan katta bo’lmagan (100 kVA gacha) mashinalarning o’zgarmas va o’zgaruvchan tok chulg’amlari, ko’pincha o’zaro urin almashgan bo’ladi (14.16-rasm). Istе’molchi ulanadigan chulg’am rotorga, uyg’otish chulg’ami esa statorga joylashtiriladi.

Kam quvvatli mashinalar ba’zan tеskari prinsipda, ya’ni qutblari quzg’almaydigan, yakor chulg’ami esa aylanadigan qilib yasaladi.

Gеnеrator quyidagicha ishlaydi. Mashinaning rotorini birlamchi dvigatеl nominal tеzlikda aylantirib bеradi, bu tеzlik esa dvigatеl tеzligini avtomatik rostlovchi rеgulyator yordamida birday saqlab turiladi. Bundan kеyin rotor chulg’amiga Iu uyg’otish toki bеrib, gеnеrator uyg’otiladi. Qutblarning doimiy tеzlikda aylanuvchi Fa magnit oqimi yakor chulg’amini kеsib unda

Eo = 4,44Fa fw1 ko

EYUK hosil qiladi, bu EYUK salt ishlash elеktr yurituvchi kuchi dеyiladi

Sinxron mashina

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Jump to navigationJump to search

Sinxron mashina — aylanish tezligi (n) oʻzgarmas boʻlib, stator toʻkining chastotasi nisbat orqali bogʻliq boʻlgan oʻzgaruvchan toʻk mashinasi sinxron mashina deb ataladi.