Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
jarayonida bu vositalar alohida tovushlar yoki ularning eng sodda birikmalarini vizual aks 
ettirish uchungina yaroqli, degan xulosa kelib chiqdi (F.F.Rau). 
“Kо‘rinadigan nutq” seriyasidagi ishlanmalar bu yо‘nalishda oldinga qо‘yilgan bir qadam
bо‘ldi. Bu seriyadagi dastlabki ishlanma 1965-yilda V.D.Laptev, L.N.Postnikov va 
V.A.Sukermanlar tomonidan bajarilgan edi. Bu pribor ham nutqning akustik tuzilishini tо‘liq 
ifodalab berolmasa-da, ammo uning bir qator komponentlarini uzluksiz ochilib boradigan 
videogramma shaklida kо‘rsatish imkoniyatini berar edi.
50-70-yillar davomida yaratilgan va yuqorida tavsiflari keltirilgan hamma priborlardan 
surdopedagoglarning foydalanish imkoniyatlari juda cheklangan edi. Buning sababi, 
avvalambor shunda ediki, texnika imkoniyatlarining cheklanganligi nutqning akustik 
komponentlarini vizuallashtirish prinsipiga asoslangan talaffuz jihatini shakllantirish va 
korreksiyalashning yordamchi texnik vositalariga nisbatan qо‘yiladigan pedagogik talablarni 
tо‘liq amalga oshirish imkonini bermas edi. 
Nuqtni vizuallashtirish tizimini rivojlantirishdagi yangi bosqich bunday priborlarni 
yaratishga qaratilgan texnik va texnologik bazaning tubdan yangilanganishi, xususan, axborot 
texnologiyalari davrini boshlab bergan mikroprotsessorlarning qо‘llanishi balan bog‘liq.
Priborlarni takomillashtirish va yangilashga intilgan kо‘pchilik mutaxassislar har qanday 
tovushni kompyuterning uzoq muddatli xotirasida saqlab qо‘yish hamda zaruratga kо‘ra uning 
turg‘un aksini ekranga chiqarish muammosini muvaffaqiyatli hal qildilar. Shu tufayli ta’lim 
oluvchilar endilikda tо‘g‘ri talaffuz namunasini kо‘p martalab ekranga chiqarish va ekranda 
yaqqol namoyon bо‘lgan “namunali” talaffuzga yaqinlashishga intilish imkoniyatiga ega 
bо‘ldilar. Biroq ovozli nutq bu majmualarda ham, avvalgidek, har xil turdagi egri chiziqlar, 
spektrogrammalar kо‘rinishida aks ettirilar ediki, bu kabi obrazlarni bolalar yetarli darajada 
tushunmas edilar. Shunday qilib, qо‘llanayotgan obrazlar xarakteri tufayli maktabgacha va 
kichik maktab yoshidagi bolalar ta’limida bunday vositalardan foydalanish imkoniyatlari 
cheklangan edi. 
Shundan sо‘ng g‘arb mamlakatlarida gap borayotgan yangi avlod priborlarini 
takomillashtirish va pedagoglarning talablariga moslashtirish ustida ish olib borildi. 
1990-yilda Niderlaniyada (The Institute for Perception Research/IPO, Eindhoven) yangi 
avlod intonografi yaratildi va u “VisualDisplay” degan nom oldi. Bu tizim tovushning chastota 
xarakteristikalarini, intonatsiyaning umumiy konturini va aytilgan fikrning davomiyligini aks 
ettirar edi. Unda matnni kompyuter ekraniga chiqarish imkoniyatidan foydalanilgan edi. 
Buning evaziga endilikda ovozli nutqning vizual aksi xuddi shu mazmundagi matnning yozma 
shakli bilan tо‘ldirilar edi. Nutq namunalarini komyuterning uzoq muddatli xotirasida saqlash 
imkoniyati mavjud edi. Va о‘qituvchi bunday namunalarni о‘zi mashg‘ulot olib borishda 
yaratish imkoniyatiga ega bо‘ldi (G.W.G.Spaai). 
1987-yildan 1989-yilga qadar London universitetining fonetika va lingvistika fakultetida 
(Department of Phoneticsand Linguistics University College London) britaniyalik 
mutaxassislar A.Foursin, E.Abberton, V.Ball tomonidan eshitishida buzilishlari bо‘lgan bolalar 
uchun trenajyor turdagi kompyuter dasturi ishlab chiqildi. Bu dastur ovoz va nutqning 
intonatsion strukturasini vizuallashtirish imkonini berdi. N.Levitt ning adolatli e’tirofiga kо‘ra, 
bola uchun maksimal axborot bera oladigan ovozli nutqni aks ettiradigan obrazlarni yaratish 
va ularning ekranda mavjud bо‘lish vaqtini boshqarish imkoniyatini beruvchi priborlar va 
120

---