Истеъмолнинг моҳияти ва унинг назарий асослари Истеъмол ҳажмига таъсир этувчи омиллар

Ўзбекистонда истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари

1996 йил 26 апрелда Ўзбекистон Республикасининг «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя килиш тоъгърисида»ги қонун қабул килинди. Хоъш, ушбу қонуннинг қабул қилинишидан коъзланган асосий мақсад нимадан иборат? Энг аввало ишлаб чиқарувчилар ва сотувчилар томонидан сотилаётган товарларни норматив ҳужжатларга асосан тайёрланиши, товарларнинг хавфсизлигини, яъни товарни истеъмол қилиш, ундан фойдаланиш, сақлаш, ташаш ёки утилизатсия (товарни яроқсиз деб топиш) қилиниши, шунингдек, иш ёки хизмат натижаларидан фойдаланишда Истеъмолчиларнинг ҳаёти, согълиги ёки мол-мулкига, атроф муҳитга зарар етказилиши эҳтимоли билан богълик хавф-хатарнинг ёъқлигини таъминлаш каби истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган.
Истеъмолчи ким, кимларни истеъмолчи деб ҳисоблаш мумкин. Истеъмолчилар – фойда чиқариб олиш билан богълиқ боълмаган шахсий истеъмол ёки хусусий хоъжаликда фойдаланиш мақсадида товар сотиб олувчи, иш, хизматга буюртма берувчи, ёҳуд шу ниятдаги фуқаролардир. Демак, биз кундалтик ҳаётимизда эҳтиёжимизни қондириш мақсадида, савдо доъконларидан истеъмол товарларни сотиб олишимиз билан Истеъмолчи номини оламиз. Бошқача қилиб айтганда ушбу жараённи олди-сотди шартномаси деб ҳисоблаш мумкин. «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тоъгърисидаги қонун»да белгиланган ҳуқуқ ва мажбуриятларга амал қилмаслик, айрим сотиб олинган товарлар ва коърсатилган хизматларнинг истеъмолга яроқсизлигига эътибор бермаслик бир қатор ҳуқуқий муаммоларни келтириб чиқаради.⁹
Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тоъгърисидаги қонуннинг ИВ- моддасида истеъмолчиларнинг асосий ҳуқуқлари берилган. Ушбу қонунга коъра истеъмолчилар қуйидаги ҳуқуқларга эга:
- товар ва хизматлар, шунингдек ишлаб чиқарувчи (ижрочи сотувчи) ҳақида тоъгъри ва тоълиқ маълумот олиш.
- Товар ва хизматни эркин танлаш ва унинг тегишли даражада сифатли ва хавфсиз боълиши, ҳаёти, мол-мулки ушун хавфи нуқсони боълган товар, шунингдек ишлаб чиқарувчининг гъайри-қонуний ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги туфайли етказилган моддий зиён, маънавий зарарнинг тоълиқ ҳажмда қопланиши, бузилган ҳуқуқлари ёки қонун билан муҳофаза этиладиган манфаатлари ҳимоя қилинишини соъраб судга бошқа ваколатли давлат органларига мурожаат қилиш ҳуқуқига эга.
Қонуннинг 6-моддасига коъра ишлаб чиқарувши (ижрочи сотувчи) истеъмолчига реализатсия қилаётган товарлар ҳақида оъз вақтида зарур, тоъгъри ва тушунарли маълумот бериши шарт. Демак, товар тоъгърисидаги маълумотларда қуйидагилар коърсатилиши лозим:
- товарнинг мажбурий талабларга мувофиқ келиши шарт боълган норматив ҳужжатнинг номи.
- Товарнинг асосий истеъмол ҳусусиятлари, шу жумладан оъзига хос хусусиятлари роъйхати.
Баҳоси ва сотиб олиш шартлари. Айрим турдаги товарларнинг ишлаб чиқарилган санаси, тайёрловчининг кафиллик мажбуриятлари, товардан самарали ҳамда хавфсиз фойдаланиш қоидалари ва шартлари, товарнинг хизмат муддати, ушбу хизмат тугагандан кейин истеъмолчи нима ишлар қилиши зарурлиги, шунингдек бундай ишларни бажармаслик натижасида келиб чиқиши мумкин булган оқибатлар тоъгърисидаги маълумотлар, ишлаб чиқарувчининг номи ва мулкчилик шакли, роъйхатга олиш ва литсензия гувоҳномасининг рақами.
Товарнинг сифати. Фуқаролик кодексининг 402-моддасига коъра сотувчи истеъмолчига сифатли олди-сотди шартномасига мос келадиган товарни топшириши шарт. Шартномада товарнинг сифати тоъгърисидаги шартлар коърсатилмаганда сотувчи истеъмолчига белгиланган мақсадлар учун яроқли боълган товарни топшириши шарт.
Агар истеъмолчи шартнома тузиш пайтида сотувчига қандай аниқ мақсад учун сотиб олинаётганини хабар қилган боълса сотувши истеъмолчига ушбу мақсадларда фойдаланиш учун яроқли боълган товарни топшириши шарт. Бундан ташқари товар оъз намунаси ёки тарифи боъйича сотилганда сотувчи истеъмолчига намуна ёки тарифга мос келадиган товарни топшириши лозим.
Олди-сотди шартномасида сотувчининг товар сифатига кафолат бериши назарда тутилган тақдирда сотувши истеъмолчига шартномада белгиланган муайян вақтда ёки кафолат муддатида қонунда назарда тутилган талабларига жавоб берадиган товарни топшириши лозим. Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган боълмаса кафолат муддати товар истеъмолчига топширилган пайтидан оъта бошлайди. Бироқ истеъмолчига богълик боълган ҳолатлар туфайли олди-сотди шартномасида кафолат муддати белгиланган товардан фойдаланиш имкониятидан маҳрум боълса сотувчи тегишли ҳолатларни бартараф етмагунча кафолат муддатининг оътиши бошланмайди.
Фуқаролик Кодексининг 404-моддасига коъра агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган боълмаса бутловчи буюмнинг муддати асосий буюмнинг кафолат муддатига тенг ҳисобланади ва асосий буюмнинг кафолат муддати билан бир вақтда оъта бошлайди шуни ҳам ҳисобга олиш керакки товар ёки бутловши буюм алмаштирилганда кафолат муддати янгидан оъта бошлайди. 
Истеъмолчилар учун товарнинг сифати унинг сифатига берилган кафолат муддати билан бир қаторда товарнинг яроқлик муддати ҳам муҳим касб этади. Сотувчи яроқлик муддати белгиланган товарни истеъмолчига шундай моължал билан топшириши керакки токи истеъмолчи ундан яроқлилик муддати тугагунга қадар оъз вазифаси боъйича фойдаланиши мумкин боълсин. Товарнинг яроқлилик муддати товар тайёрланган кундан бошлаб фойдаланиш учун яроқли боълган давр билан ёки товар фойдаланиши учун яроқли боълиб турадиган сана билан белгиланади. (Фуқаролик кодекси 406-модда).
Товарлар тоъгърисида нотоъгъри маълумот берилганда истеъмолчиларнинг ҳуқуқлари. Товардар тоъгърисида нотоъгъри маълумот берилиши оқибатида истеъмолчи зарур истеъмол хоссаларига эга боълмаган товарни сотиб олган боълса у шартномани бекор этиши ва оъзига етказилган зарарни қопланишини талаб қилишга, харид қилинган товардан коъзланган мақсадда фойдалана олмаган вазиятда истеъмолчи тегишли маълумотни оқилона қисқа муддатда берилишини талаб қилишга ҳақлидир. Қонунга биноан коъпи билан уч кунлик муддат белгиланади. Мабодо маълумот айтилган муддатда берилмаса, истеъмолчи шартномани бекор қилиб, зарарнинг ундирилишини талаб қилишга ҳақлидир.
Ҳозирги кунда рақобатни кучайтириш мақсадида зоър бериб рекламалар эълон қилинмоқда. Ҳақиқатдан ҳам улар рекламада айтилаётган хусусиятларга эгами? Афсуски бу ҳолатга ҳеч қайси истеъмолчи эътибор бермайди.¹⁰
Мазкур қонуннинг 7-моддасининг 6-бандида бу ҳақида шундай деб ёзиб қоъйилган: «Нотоъгъри реклама оқибатида сотиб олинган товар туфайли истеъмолчига етказилган зарар ишлаб шиқарувчи томонидан тоълиқ ҳажмда қопланиши лозим».
Истеъмолчининг нуқсонли товар сотилгандаги ҳуқуқлари. Қонуннинг 13-моддасига мувофиқ, товарни айни шундай маркали (моделли, артикулли) мақбул, сифатли товарга алмаштириб бериш, унинг харид нархини қайта ҳисоб-китоб қилиш, товарнинг нуқсоларини бепул бартараф этиш ёки истеъмолчининг ёҳуд учинчи шахснинг нуқсонларни бартараф этишга қилган харажатларини қоплаш, харид нархини нуқсонга мутаносиб равишда камайтириш, шартномани бекор қилиб, қурилган зарарни қоплаш каби талабларни сотувчига қоъйиш билан истеъмолчилар оъзларининг ҳуқуқларини ҳимоя қила оладилар. Мабодо юқоридаги ҳолатлар содир этилган тақдирда нима килиш мумкин? Истеъмолчиларнинг бу талаблари у касса ёки товар чекини, кафолат муддати белгиланган товар боъйича эса, тегишлича, расмийлаштирилган техник паспорт ёки унинг оърнини босувчи бошқа ҳужжатни тақдим этганда коъриб чиқилади.
Истеъмолчига нуқсонли товарни айни шундай маркали (моделли, артикулли) товарга алмаштириши қоъшимча равишда текшириши зарур боълганида эса, истеъмолчи талаб қоъйган пайтдан эътиборан 20 кун ичида алмаштириб бериши шарт.
Айни шундай маркали (моделли, артикулли) товар боълмаган такдирда, алмаштириб бериш хусусидаги талаб даъво қилинган пайтдан эътиборан бир ой ичида қондирилиши керак. Чоъл ва олис жойларда эса бу вақт 2 ойдан ошмаслиги лозим. Қонунга коъра, шу муддатларнинг оътказилиб юборилган ҳар бир куни учун сотувчи, товарнинг алмаштириб берилиши билан бирга товар баҳосининг 1%и миқдорида истеъмолчига пеня тоълайди. Қонуннинг 17-моддасига коъра, нуқсонли товар айни шундай маркали (моделли, артикулли) товарга алмаштирилган вақтида унинг нархи оъзгарган боълса, қайта ҳисоб-китоб қилинмайди. 
Нуқсонли товар бошқа маркали (моделли, артикулли) товарга алмаштириб берилаётганда, агар алмаштирилиши керак боълган товар нархи унинг оърнига берилаётган товар нархидан паст боълса, истеъмолчи нарлардаги қоъшимча нархларни тоълаши лозим, агар алмаштирилиши лозим боълган товарнинг нархи унинг оърнига берилаётган товар нархидан юқори боълса, унда истеъмолчига оъртадаги товарнинг фарқи қайтарилади. Бундай ҳисоб-китоб чогъида алмаштирилиши керак боълган товар нархи олинган тақдирда, унинг талаб қоъйилган пайтдаги нархи, нархи пасайган тақдирда эса, харид қилинган пайтидаги баҳоси қоълланилади.
Олди-сотди шартномаси бекор қилиниб, товарнинг пули қайтариб олинаётганида эса агар товар нарх ошган боълса, истеъмолчи билан ҳисоб-китоб товарнинг тегишли талаб қоъйилган пайтдаги қийматига қараб нархи пасайган тақдирда эса, харид қилинган пайтдаги қийматига қараб амалга оширилади.
Истеъмолчиларга сифатсиз маҳсулот сотиш оқибатлари.Товар учун тоъланган пул суммасини истеъмолчига қайтариш вақтида сотувчи ундан товардан тоълиқ, қисман фойдаланганлиги, товар коъриниши ёъқолганлиги ёки бошқа шунга оъхшаш холатлар туфайли товар қиймати қанча пасайган боълса, шунша суммани ушлаб қолишга ҳақли эмас (Фукаролик кодекси, 434-модда.).
Тегишли даражада сифатли боълмаган товарни сифати тегишли даражада боълган бошқа товарга алмаштириш шогъида сотувчи товарнинг чакана олди-сотди шартномасида белгиланган баҳоси билан товарни алмаштириш ёки суд томонидан товарни алмаштириш тоъгърисидаги қарор чиқариш пайтида мавжуд боълган товарнинг баҳоси оъртасидаги фарқни тоълашни талаб қилишга ҳақли эмас (Фуқаролик кодекси 435-модда).
Тегишли даражада сифатли боълмаган товарни худди шундай, бироқ оълчами, андазаси, нави ва бошқа белгилари оъзгача боълган тегишли даражада сифатли товарни алмаштириш чогъида алмаштирилаётган товарнинг алмаштириш пайтидаги баҳоси билан сифати тегишли даражада боълмаган товар оърнига берилаётган товарнинг баҳоси оъртасидаги фарқ тоъланиши лозим. Агар истеъмолчининг талаби сотувчи томонидан қондирилмаса, бу баҳолар суд товарни алмаштириш тоъгърисида қарор чиқарган пайт боъйича аниқланади.Товарнинг харид нархини мутаносиб равишда камайтириш тоъгърисида талаб қоъйилган тақдирда товарнинг баҳосини пасайтириш тоъгърисида талаб қоъйилган пайтдаги, агар сотиб олувчининг талаби ихтиёрий суратда қондирилмаган боълса, суд баҳони мутаносиб равишда камайтириш тоъгърисида қарор чиқарган пайтдаги баҳоси инобатга олинади.Сотувчига сифати тегишли даражада боълмаган товарни қайтариб бериш чогъида истеъмолчи чакана олди-сотди шартномасида белгиланган товарнинг баҳоси билан унинг талаби ихтиёрий суратда қондирилган вақтдаги, агар талаб ихтиёрий суратда қондирилмаган боълса, суд қарор чиқарган пайтдаги тегишли товарнинг баҳоси оъртасидаги фарқни тоълашни талаб қилишга ҳақли.

4.