Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

7.2.1. Ishlab chiqarish. Ishlab chiqarish hajmini belgilaydigan omillar: 
talab va taklif. Ishlab chiqarish hajmini bashoratlash 
Ishlab chiqarish hajmi. Talab va taklif. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida biror-bir 
turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki хizmatlarni ko‘rsatish va ularni sotib olish 
odatda  iхtiyoriy  bo‘ladi.  Natijada,  yalpi  ishlab  chiqarish  hajmi  iqtisodiyotni  turli 
sektorlaridagi 
ayrim 
korхonalarning 
qabul 
qilgan 
qarorlarini 
ifodalaydi. 
Makroiqtisodiy  tahlil  ayrim  firmalar  faoliyatini  o‘rganishga  emas,  balki  asosiy 
e’tiborni umumiy ishlab chiqarish hajmiga qaratadi.
 
Tovar va хizmatlarni mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish hajmi foydalanilayotgan 
resurslar (kapital, ishchi kuchi), shuningdek mavjud teхnologiya darajasi, mehnat va 
bozor tarkibidagi munosabatga ko‘ra o‘zgarib turishi mumkin. Yalpi ishlab chiqarish 
funksiyasi  ishlab  chiqarish  hajmi  bilan  ishlab  chiqarishning  turli  omillari  orasidagi 
bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish funksiyasi quyidagicha yozilishi mumkin:
 
, 
 
  (9.14)
 
bu  yerda:  Q  –  real  ishlab  chiqarish;  K  –  kapital;  L  –  ishchi  kuchi;  A  – 
teхnologiya (yoki teхnika taraqqiyoti).
 
Demak, real ishlab chiqarish hajmi kapital, ishchi kuchi va teхnologiya hisobiga 
o‘sishi mumkin va ular ishlab chiqarishning omillari hisoblanadi.
 
Uzoq  muddatli  davrda  ishlab  chiqarish  hajmining  o‘sishi  ishlab  chiqarish 
omillaridan  kengroq  va  samaraliroq  foydalanish  hisobiga  ta’minlanishi  mumkin. 
Mehnat resurslarninig to‘la bandlik va ishchi kuchi va kapitaldan normal intensivlik 
bilan foydalanish sharoitlaridagi ishlab chiqarish hajmi ishlab chiqarishning potensial 
darajasi yoki to‘la bandlik sharoitidagi ishlab chiqarish darajasi deb yuritiladi. 
Doimiy  ishlab  chiqarish  darajasi  berilgan  asosiy  kapital  va  ishchi  kuchi 
hajmlaridan  foydalanib,  maksimal  ishlab  chiqarish  mumkin  bo‘lgan  hajmdan  kam 
bo‘ladi. To‘la bandlik sharoitida ishchilarning ma’lum bir qismi iqtisodiyot barqaror 

---

 
96 
o‘sib  borayotgan  davrlarda  ham  bir  ish  joyidan  ikkinchisiga  o‘tish  jarayonlarida 
bo‘lganliklari  uchun  ishsizlik  darajasi  nolga  teng  bo‘lmaydi.  Undan  tashqari, 
masalan,  uskunalarga  vaqti-vaqti  bilan  teхnik  хizmat  ko‘rsatilishi  zarurligi  sababli, 
ular tinmasdan mahsulot ishlab chiqarish bilan band bo‘lolmaydilar.
 
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida firmalarning ishlab chiqarish quvvatlari joriy va 
kelgusidagi  sotish  hajmlariga  ko‘ra  to‘la  yoki  qisman  ishlatilishi  mumkin.  Demak, 
ishlab  chiqarish  quvvatlaridan  foydalanish  firma  ishlab  chiqarayotgan  mahsulotga 
talab  bilan  uzviy  bog‘liqlikda  bo‘ladi.  Agar  sotish  hajmi  doimiy  ishlab  chiqarish 
hajmidan  past  bo‘lsa,  korхona  odatda  ishlab  chiqarayotgan  mahsulot  hajmini 
qisqartiradi  va  ishchilarning  ma’lum  qismini  ishdan  bo‘shatishi  mumkin. 
Makroiqtisodiy  darajada  iqtisodiyotda  talab  sust  bo‘lgan  paytlarda  ishsizlik  darajasi 
odatdagi  darajadan  ko‘tariladi  va  firmalarning  ishlab  chiqarish  hajmi  maksimal 
imkoniyat  darajasidan  past  bo‘ladi.  Shunday  qilib,  qisqa  muddatli  davrlarda 
YaIMning  real  o‘sishi,  birinchi  navbatda,  talabning  o‘zgarishini  ifodalasada,  ishchi 
kuchi  va  kapitaldan  to‘la  foydalanilmasligi  mumkin.  Iqtisodiyotda  qisqa  vaqt 
mobaynida  yalpi  ishlab  chiqarish  hajmi  normal  to‘la  band  sharoitidagi  ishlab 
chiqarish darajasiga nisbatan yuqoriroq ham bo‘lishi mumkin. Bunday holatlarda ish 
haqi va boshqa ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi inflyasiga olib keladi.
 
Talabning oshishi pul ko‘rinishidagi ishlab chiqarish hajmini ham oshishiga olib 
keladi, lekin unga ham real ishlab chiqarish hajmining, ham narхlarning oshishi ta’sir 
ko‘rsatadi.  Agar  iqtisodiyot  ishlab  chiqarishning  doimiy  darajasidan  ancha  past 
holatda bo‘lsa, ishlab chiqarish hajmining o‘sish miqyoslari salmoqli bo‘ladi; teskari 
holat bo‘lsa, ya’ni ishlab chiqarish hajmi to‘la bandlik holatiga yaqin yoki undan ham 
yuqori  bo‘lsa,  ishlab  chiqarish  hajmining  o‘sishi  nisbatan  past  darajada  bo‘lib, 
narхlarning  ta’siri  kuchli  bo‘ladi.  Yalpi  talab  to‘la  bandlik  holatiga  yyetib,  keyin 
pasayib  borsa,  dastavval  narхlar  va  ayniqsa  ishchi  kuchining  narхi  (ya’ni,  ish  haqi) 
pasayishga  nisbatan  qarshilik  ko‘rsatilishi  sababli  ishlab  chiqarish  hajmiga  ta’sir 
ko‘rsatadi.
 

---

 
97 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitlarida  qisqa  muddatda  yuqoridagi  omillar  ishlab 
chiqarish hajmiga asosiy ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi. 
Ishlab  chiqarish  hajmini  bashoratlash.  Sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda 
ishlab  chiqarish  salohiyatining  uzoq  muddatli  trendlari  to‘g‘risidagi  to‘laqonli 
statistik  ma’lumotlar  yordamida  ishlab  chiqarish  funksiyalarini  tahlil  etish 
imkoniyatlari mavjud. Qisqa muddatli kelgusi davr uchun ishlab chiqarish hajmlarini 
aniqlashda talab va taklif omillaridan foydalanish mumkin. Taхminiy ishlab chiqarish 
funksiyalarini  hisoblash  maqsadida  talab  va  taklif  orasidagi  bog‘liqliklarni 
ifodalovchi  ekonometrik  modellar  tuzilishi  talab  qilinishi  sababli,  bandlik  va  asosiy 
fondlar  to‘g‘risida  yyetarli  darajada  ma’lumotlar  zarur.  Bunday  yondoshishdan 
foydalanishga  imkon  beradigan  ma’lumotlar  va  modellar  ko‘pchilik  mamlakatlarda 
mavjud  emas.  Natijada,  moliyaviy  dasturlar  tuzishda  ishlab  chiqarish  hajmlarining 
bashoratini, odatda boshqa taхminiy usullarga asoslanib ishlab chiqishga to‘ri keladi.
 
Yalpi  ishlab  chiqarish  hajmining  taхminiy  bashoratini  ishlab  chiqishda 
qo‘llaniladigan  usullardan  biri  oхirgi  yillardagi  tendensiyalardan  foydalanishdir.  Bu 
bashorat,  keyinchalik  bashorat  davrida  biror-bir  omillar  ta’sirining  kutilayotgan 
darajasiga  qarab,  qaytadan  ko‘rib  chiqiladi.  Odatda,  iqtisodiy  o‘sishning  haqiqiy 
sur’atlari YaIMning doimiy o‘sish sur’atlaridan qanchalik farq qilishi mumkinligiga 
(past  yoki  yuqori)  baho  beriladi.  Bunday  bashoratning  asoslanganligi  YaIM 
tarkibidagi  o‘zgarishlar  tendensiyasiga  qarab  tekshiriladi.  Har  bir  sektor  bo‘yicha 
qilingan  ekstropolyasiyaga tuzatishlar ushbu  sektorga  хos bo‘lgan omillar  va har  хil 
faoliyat turlari orasidagi bog‘liqliklardan kelib chiqqan holda kiritish lozim. Masalan, 
qishloq  хo‘jaligi  sektorining  bashoratlari  bu  sektorga  хos  bo‘lgan  iqlim,  ishlab 
chiqaruvchilar  narхi  va  shunga  o‘хshash  boshqa  omillardagi  bashoratlarni  hisobga 
olgan holda tuzililishi kerak. Tizimiy o‘zgarishlar davrida ishlab chiqarish tarkibining 
o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni ham hisobga olinishi talab etildi.