Jaqtılıq tezligin ólshew usılları. Jaqtılıq tezligi jáne onı anıqlaw usılları Jaqtılıq tezligin ólshew boyınsha fizika laboratoriya jumısı

---

Jaqtılıq tezligin ólshew usılları. Jaqtılıq tezligi jáne
onı anıqlaw usılları Jaqtılıq tezligin ólshew
boyınsha fizika laboratoriya jumısı
Tájiriybede jaqtılıqnıń korpuskulyar ózgeshelikleri hám kórinetuǵın bolıwı (fotoelektr
effekti, Kompton - effekt hám basqa hádiyseler) jańalıq ashılıwı menen jaqtılıqnıń kvant
tábiyaatı M. Plank hám A. Eynshteyn tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, onıń sheńberinde
jaqtılıq eki tolqındı da kórinetuǵın etedi. hám korpuskulyar ózgeshelikleri - korpuskulyar
dep atalatuǵın - tolqınlı dualizm. (Maks Karl Ernst Lyudvig Plank - nemis teoriyalıq fizigi,
1858-1947, 1918 jıl nurlanıw nızamların jańalıq ashqanı ushın Nobel sıylıqı, Artur Xoti
Kompton, amerikalıq fizikalıq, 1892-1962, effekti ushın 1927 jıl Nobel sıylıqı ).
Kirisiw 3
1. Jaqtılıq tezligin anıqlaw boyınsha tájiriybeler. 4
1. 1. Birinshi tájiriybeler. 4
1. 1. 1. Galiley tájiriybesi. 4
1. 2 Jaqtılıq tezligin anıqlawdıń astronomık usılları. 4
1. 2. 1. Yupiter ayınıń tutılıwı - Io. 4
1. 2. 2. Jaqtılıq aberatsiyasi. 6
1. 3. Jaqtılıq tezligin ólshewdiń laboratoriya usılları. 7
1. 3. 1. Sinxron anıqlaw usılı. 7
1. 4. Ortalıqta jaqtılıqnıń tarqalıwı boyınsha tájiriybeler. toǵız
1. 4. 1. Arman Fizeau tájiriybesi. toǵız

---

1. 4. 3. A. Mishelson hám Mishelson tájiriybeleri - Morli. 12
1. 4. 4 Mishelson tájiriybesin jetilistiriw. 13
2. Jaqtılıqnıń maksimal tezligi. on tórt
2. 1. Ashınarlı tájiriybe. on tórt
2. 2. Bertozzi tájiriybesi. 15
3. Jaqtılıqnıń element daǵı tezligi. 17
4. Taxyonlar. Jaqtılıq tezliginen joqarı tezlikte háreketlenetuǵın bólekler. 17
4. 1. Qıyalıy massalar. 17
4. 2. Páseytiwiw ornına tezlestiriw. on segiz
5. Superluminal tezlik.jigirma
Juwmaq 22
Ádebiyatlar 23
Ishda 1 fayl ámeldegi
Tema boyınsha kurs jumısı :
" Jaqtılıq tezligi jáne onı anıqlaw usıllari"
Kirisiw 3
1. Jaqtılıq tezligin anıqlaw boyınsha tájiriybeler. 4
1. 1. Birinshi tájiriybeler. 4

---

1. 1. 1. Galiley tájiriybesi. 4
1. 2 Jaqtılıq tezligin anıqlawdıń astronomık usılları. 4
1. 2. 1. Yupiter ayınıń tutılıwı - Io. 4
1. 2. 2. Jaqtılıq aberatsiyasi. 6
1. 3. Jaqtılıq tezligin ólshewdiń laboratoriya usılları. 7
1. 3. 1. Sinxron anıqlaw usılı. 7
1. 4. Ortalıqta jaqtılıqnıń tarqalıwı boyınsha tájiriybeler. toǵız
1. 4. 1. Arman Fizeau tájiriybesi. toǵız
1. 4. 2. Fukoning rawajlanıwlashuvi. on
1. 4. 3. A. Mishelson hám Mishelson tájiriybeleri - Morli. 12
1. 4. 4 Mishelson tájiriybesin jetilistiriw. 13
2. Jaqtılıqnıń maksimal tezligi. on tórt
2. 1. Ashınarlı tájiriybe. on tórt
2. 2. Bertozzi tájiriybesi. 15
3. Jaqtılıqnıń element daǵı tezligi. 17
4. Taxyonlar. Jaqtılıq tezliginen joqarı tezlikte háreketlenetuǵın bólekler. 17
4. 1. Qıyalıy massalar. 17
4. 2. Páseytiwiw ornına tezlestiriw. on segiz
4. 3. Unamsız energiya. 19
5. Superluminal tezlik.jigirma

---

Juwmaq 22
Ádebiyatlar 23
1801 jılda T. Yung (Tóbeas Yung, ingliz fizigi, 1773-1829 ) jaqtılıqnıń interferensiyasini
kuzatdi, bul interferensiya hám diffraktsiya boyınsha jaqtılıq menen tájiriybeler
rawajlanıwına alıp keldi. hám 1818 jılda O. J. Fresnel (Augustin Jan Fresnel, frantsuz fizigi,
1788-182 7) jaqtılıq tarqalıwınıń tolqın teoriyasın qayta tikladi. D. K. Elektromagnit
maydandıń ulıwma nızamların ornatǵannan keyin, Maksvell jaqtılıq elektromagnit
tolqınlar degen juwmaqqa keldi. Keyinirek, " dúnya efiri" gipotezasi ilgeri surildi, jaqtılıq
elektromagnit tolqınlardıń ortalıqta tarqalıwı - " efir". Dúnya efirining bar ekenligin
tekseriw boyınsha ataqlı tájiriybeler A. A. Mishelson hám E. v. Morli (1837-1923) hám
jaqtılıqnıń háreketleniwshi qural menen tańlanıwǵa túsiwi menen - A. I. Fizeau. (Albert
Abraham Mishelson, amerikalıq fizigi, 1852-1931, 1907 jıl Nobel sıylıqı názik ásbaplardı
jaratıw hám olar járdeminde ámelge asırılǵan spektroskopik hám metrologik izertlewler;
Armand Hippolyte Lui Fizo, frantsuz fizigi, 1819 -1896 ). Nátiyjede, dúnya efiri (hesh
bolmaǵanda sol waqıtta fiziklar ısengen mániste - qanday da tolıq háreketsiz ortalıq )
joqlıǵı kórsetildi.
Kirisiw
Jaqtılıqnıń tábiyaatı haqqında áyyemgi zamanlardan berli oylanǵan. Áyyemgi oyshıllar
jaqtılıq - bul " atomlar" dıń ob'ektlerden gúzetshiniń kózine shıǵıwı, dep esaplawǵan
(Pifagor - eramızǵa shekemgi 580 - 500 jıllar ). Usınıń menen birge, jaqtılıqnıń
tarqalıwınıń tuwrılıǵı anıqlandi, ol júdá joqarı tezlikte, derlik bir demde tarqaladı, dep
esaplanǵan. XvI-XvII ásirlerde R. Dekart (Rene Dekart, fransuz fizigi, 1596 -1650), R. Guk
(Robert Guk, ingliz fizigi, 1635-1703), X. Gyuygens (Kristian Gyuygens, Gollandiya
fizigi1619 -) jaqtılıqnıń tarqalıwı tolqınlardıń ortalıqta tarqalıwı ekenliginen kelip shıqtı.
Isaak Nyuton (Isaak Nyuton, ingliz fizigi, 1643 - 1727) jaqtılıqnıń korpuskulyar tábiyaatın
ilgeri surdi, yaǵnıy.jaqtılıq - bul deneler tárepinen málim bólekshelerdiń shıǵarılıwı hám
olardıń kosmosda tarqalıwı dep esaplawǵan.

---

Tájiriybede jaqtılıqnıń korpuskulyar ózgeshelikleri hám kórinetuǵın bolıwı (fotoelektr
effekti, Kompton - effekt hám basqa hádiyseler) jańalıq ashılıwı menen jaqtılıqnıń kvant
tábiyaatı M. Plank hám A. Eynshteyn tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, onıń sheńberinde
jaqtılıq eki tolqındı da kórinetuǵın etedi. hám korpuskulyar ózgeshelikleri- korpuskulyar
dep atalatuǵın - tolqınlı dualizm. (Maks Karl Ernst Lyudvig Plank - nemis teoriyalıq fizigi,
1858-1947, 1918 jıl nurlanıw nızamların jańalıq ashqanı ushın Nobel sıylıqı, Artur Xoti
Kompton, amerikalıq fizikalıq, 1892-1962, effekti ushın 1927 jıl Nobel sıylıqı ).
Sonıń menen birge, olar tábiy hám laboratoriya sharayatında jaqtılıq tezligin túrli usıllar
menen ólshewge háreket qılıwdı.
1. Jaqtılıq tezligin anıqlaw boyınsha tájiriybeler.
1. 1. Birinshi tájiriybeler.
1. 1. 1. Galiley tájiriybesi.
Birinshi bolıp jaqtılıq tezligin eksperimental túrde ólshewge háreket etken Italiyalıq
Galileo Galiley edi. Tájiriybe tómendegilerden ibarat edi: eki kisi bir-birinen bir neshe
kilometr uzaqlıqtaǵı tóbelik shıńlarında turıp, panjurlar menen úskenelestirilgen shıralar
járdeminde signal beriwdi. Keyinirek Florentsiya akademiyası ilimpazları tárepinen
ámelge asırılǵan bul tájiriybeni ol óziniń " Mexanika hám jergilikli háreketke tiyisli
pánniń eki jańa tarmaǵı boyınsha sáwbetler hám matematikalıq dáliller" (1638 jılda
Leydenda baspa etilgen) shıǵarmasında ańlatpalaǵan.
Tájiriybeden keyin Galiley jaqtılıq tezligi bir demde, eger bir demde bolmasa, júdá joqarı
tezlikte tarqaladı degen juwmaqqa keldi.
Sol waqıtta Galileyning ixtiyorida bolǵan qurallar, álbette, bul máseleni ańsatlıq penen
sheshiwge múmkinshilik bermadi hám ol bunı tolıq angladi.
1. 2 Jaqtılıq tezligin anıqlawdıń astronomık usılları.
1. 2. 1. Yupiter ayınıń tutılıwı - Io.

---

OK. Roemer (1676, Ole Kristensen Roemer, golland astronomı, 1644-1710 ) Yupiterning
joldasi (J) - Io tutılıwın kuzatdi, 1610 jılda Galiley tárepinen jańalıq ashılǵan (ol taǵı 3
Yupiter joldasin da jańalıq ashqan ). Io jasalma joldasiniń Yupiter átirapındaǵı
orbitasining radiusı 421600 km, jasalma joldastıń diametri 3470 km (2. 1 hám 2. 2-
súwretlerge qarang). Tutılıw waqıtı = 1, 77 kún = 152928 s. OK. Roemer tutılıw udayı
tákirarlanatuǵınlıǵınıń aynıwın kuzatdi hám Roemer bul hádiyseni jaqtılıq tarqalıwınıń
sheklengen tezligi menen baylanıstırdı. Yupiterning Quyash átirapındaǵı orbitasining
radiusı Rj Jer orbitasining radiusı R3 ten ádewir ulken, aylanıw dáwiri bolsa shama
menen 12 jıl. Yaǵnıy, Jerdiń yarım aylanıwı dawamında (altı ay ) Yupiter orbitada málim
aralıqta háreket etedi hám eger jaqtılıq signalınıń keliw waqtın Yupiter sayasınan Io
payda bolǵan waqıttan baslap Belgilesak, ol halda jaqtılıq 2-jaǵdayda 1-jaǵdayǵa
qaraǵanda Jerge kóbirek aralıqtı basıp ótiwi kerek (2. 2-suwretke qarang). Io Jerdegi saat
boyınsha Yupiter sayasınan shıǵıs waqıt bolsın jáne bul júz bergen waqtıniń haqıyqıy
jıldamı bolsın. Keyin bizde:
jaqtılıqnıń Jergeshe bolǵan aralıǵı qay jerde. Keyingi Io shıǵıwında bizde soǵan uqsas zat
bar:
jaqtılıqnıń Jergeshe bolǵan jańa aralıǵı qay jerde. Io dıń Yupiter átirapındaǵı haqıyqıy
orbital dáwiri waqıt ayırmashılıǵı menen belgilenedi:
Álbette, bir waqıt dawamında, bir tutılıw júz bergende, bul waqıtlardı úlken anıqlıq
menen anıqlaw qıyın. Sol sebepli, Jergeshe bolǵan aralıq maksimal bahaǵa ózgergende,
altı ay dawamında baqlawlar ótkeriw qolaylaw bolıp tabıladı. Bunday halda, haqıyqıy
tutılıw dáwiri altı ay yamasa bir jıl ushın ortasha baha retinde anıqlanıwı múmkin.
Sonnan keyin, Io sayadan shıqqan waqtın izbe-iz eki ólshewden keyin jaqtılıq tezligin
anıqlawıńız múmkin:
Bahalar astronomık esap -kitaplardan tabılǵan. Biraq, bul aralıq bir tutılıwda azǵantay
ózgeredi. Altı ay ishinde (Jer óz orbitasining basqa tárepine ótkende) ólshewlerdi aparıw
hám ulıwma tutılıw waqtın alıw qolaylaw bolıp tabıladı:

---

Bul erda n - bul altı ay dawamında tutılıwlar sanı. Jaqtılıqnıń Jerge tarqalıwınıń basqa
barlıq aralıq waqıtları qısqardı, sebebi bir tutılıwda aralıq hálsiz ózgeredi. Bul erdan
Roemer c = 214300 km / s ga teń jaqtılıq tezligin aldı.
1. 2. 2. Jaqtılıq aberatsiyasi.
Astronomiyada aberratsiya — juldızdıń aspan sferasidagi ko'rinuvchi jaǵdayınıń ózgeriwi,
yaǵnıy jaqtılıq tezliginiń sheksizligi hám juldızdıń háreketi sebepli juldızǵa kórinetuǵın
baǵdarınıń haqıyqıy baǵdarınan chetlanishi bolıp tabıladı.gúzetshi. Kúndelik aberratsiya
Jerdiń aylanıwı menen baylanıslı ; jıllıq - Jerdiń Quyash átirapında aylanıwı ;
dúnyalıq - quyash sistemasınıń kosmos daǵı háreketi.
Gúrish. Juldızlı jaqtılıqnıń aberatsiyasi.
Bul hádiyseni túsiniw ushın ápiwayı uqsatıw múmkin. Jım-jırt hawada vertikal túrde
túsken jawın tamshıları háreketlenip atırǵan avtomobildiń qaptal aynasında qıya ız
qaldıradi.
Jaqtılıq aberratsiyasi nátiyjesinde juldızǵa kórinetuǵın jónelis haqıyqıy jónelisten
aberatsiya múyeshi dep atalatuǵın múyesh menen parıq etedi. Súwret sonı kórsetedi
bul erda juldız baǵdarına perpendikulyar bolǵan Jer háreketi tezliginiń komponenti.
Ámelde aberratsiya (jıllıq ) hádiysesi tómendegishe gúzetiledi. Hár bir baqlaw waqtında
teleskop o'qi juldızlı aspanǵa salıstırǵanda tap sonday tárzde keńislik jóneltiriledi hám
juldız suwreti teleskopning fokus tegisliginde ornatıladı. Bul súwret jıl dawamında
ellipsni suwretleydi. Ellipsning parametrlerin hám tájiriybe geometriyasiga sáykes
keletuǵın basqa maǵlıwmatlardı bilip, jaqtılıq tezligin esaplaw múmkin. 1727 jılda
astronomık baqlawlar nátiyjesinde J. Bredli 2 * = 40, 9 ni taptı hám qabılladı.
s = 303000 km / s. 1. 3. Jaqtılıq tezligin ólshewdiń laboratoriya usılları.
1. 3. 1. Sinxron anıqlaw usılı.

---

Jaqtılıq tezligin ólshew ushın Armand Fizeau (1849 ) sinxron anıqlaw usılın qolladı. Ol N
tishli tez aylanatuǵın disktan paydalanǵan (2. 3-súwret), olar ashıq bolmaǵan sektorlar
bolıp tabıladı. Bul sektorlar (tisler) ortasında jaqtılıq derekten sáwlelendiriwshi aynaǵa
ótip, gúzetshine qaytadı. Bunday halda, sektorlardıń orta noqatları arasındaǵı múyesh
Aylanıwdıń múyesh tezligi sonday saylanǵanki, jaqtılıq disk arqasındaǵı aynadan
sawlelengennen keyin, qońsılas tesikten otip atırǵanda gúzetshiniń kózine kirdi. Disktan
aynaǵa hám keyin basıp jaqtılıq háreketi waqtında :
kadranni burıw múyesh payda etedi
L aralıqtı, disktıń múyesh tezligin ō hám jaqtılıq payda bolatuǵın múyesh
△
ph ni bilip,
jaqtılıq tezligin alıw múmkin. Fizeau c = (315300500) km / s ga teń tezlik ma`nisin aldı.
Tájiriybeshiler jaqtılıq tezliginiń anıqlanǵan ma`nisin shama menen birdey usıllar menen
= (298000500) km / s (1862), keyin = (2997964) km / s (1927 hám 1932 jıllarda A.
Mishelson) menen aldılar. Keyinirek, Bergstrand aldı - s = (299793. 10. 3) km / s.
Bul erda jaqtılıq tezligin ólshewdiń eń anıq usıllarınan birin aytymiz - boslıq rezonatori
usılı, onıń tiykarǵı ideyası turaqlı jaqtılıq tolqınınıń qáliplesiwi hám rezonator boylap
yarım tolqınlar sanın esaplaw bolıp tabıladı. uzınlıǵı. Jaqtılıq tezligi c, tolqın uzınlıǵı l, T
dáwiri hám chastota n ortasındaǵı tiykarǵı baylanısıwlar tómendegishe:
Bul erda múyesh chastotası da kiritilgen bolıp, ol amplitudaning ō aylanıw múyesh
tezliginen basqa zat emes, eger terbelisler aylanıw háreketiniń o'qga proyeksiyası
retinde usınıs etilse. Turaqlı jaqtılıq tolqını payda bolǵanda, rezonator uzınlıǵına pútkil
yarım tolqınlar tuwrı keledi. Bul nomerdi tawıp, (*) munasábetlerinen paydalanıp,
jaqtılıq tezligin anıqlawıńız múmkin.
Sońǵı tabıslar (1978) jaqtılıq tezligi c = 299792, 458 km / s = (299792458 1, 2) m / s
ushın tómendegi bahanı berdi.
1. 4. Ortalıqta jaqtılıqnıń tarqalıwı boyınsha tájiriybeler.

---

1. 4. 1. Arman Fizeau tájiriybesi.
Armand Fizeau tájiriybesi (1851). Fizo jaqtılıqnıń háreketleniwshi ortalıqta tarqalıwın
kórip shıqtı. Onıń ushın ol turǵan hám oqayotgan suw arqalı jaqtılıq nurın ótkerdi hám
jaqtılıq interferensiyasi fenomenidan paydalanıp, interferentsiya naǵısların salıstırıwladi,
olardı analiz qılıw arqalı jaqtılıq tarqalıw tezliginiń ózgeriwin bahalaw múmkin (2. 4-
suwretke qarang). Yarım ashıq aynadan (1-nur) sáwlelendirilgen hám odan ótetuǵın (2-
nur) eki jaqtılıq nurları suw menen trubadan eki ret ótedi hám keyin ekranda
interferentsiya naǵısın jaratadı. Birinshiden, olar tik turǵan suwda, keyin bolsa v tezlikte
oqayotgan suwda olshenedi.
Bunday halda, bir nur (1) aǵıs menen, ekinshisi (2) - suw aǵımına qarsı háreket etedi.
Interferentsiya shetleri eki nur ortasındaǵı jol ayırmashılıǵınıń ózgeriwi sebepli jıljıydı.
Nurlar jolındaǵı parq olshenedi hám odan jaqtılıqnıń tarqalıw tezliginiń ózgeriwi tabıladı.
Statsionar ortalıqtaǵı jaqtılıq tezligi ĉ ortalıqtıń sındırıw kórsetkishine n baylanıslı :
Galileyning salıstırmalıq principine kóre, jaqtılıq ortalıqta háreket etetuǵın gúzetshi
ushın tezlik tómendegilerge teń bolıwı kerek:
Eksperimental túrde Fizeau suw tezliginde v koefficiyenti bar ekenligin anıqladi hám sol
sebepli formula tómendegishe kórinedi:
Bul erda * - háreketleniwshi ortalıq tárepinen jaqtılıq kirgiziw koefficiyenti:
Sonday etip, Fizeau tájiriybesi sonı kórsetdiki, tezliklerdi qosıwdıń klassik qaǵıydası
jaqtılıqnıń háreketleniwshi ortalıqta tarqalıwı ushın qollanilmaydi, yaǵnıy.jaqtılıq tek
bólekan háreketleniwshi ortalıq tárepinen alıp taslanadı. Háreketleniwshi ortalıq
elektrodinamikasini qurıwda Fizo tájiriybesi zárúrli rol oynadı.
Bul SRTni tiykarlash bolıp xızmet etdi, bul erda * koefficiyenti tezliklerdi qosıw
nızamınan alınadı (eger biz ózimizdi n / c dıń kishi ma`nisine salıstırǵanda birinshi anıqlıq
tártibi menen cheklesek). Bul tájiriybeden kelip shıǵıs juwmaq mınada, klassik (Galiley)
ózgerisler jaqtılıqnıń tarqalıwina tiyisli emes.

---

1. 4. 2. Fukoning rawajlanıwlashuvi
.
Fizeau óz ólshewi nátiyjesin járiyalaǵanda,
ilimpazlar bul úlken nomerdiń isenimliligine shubha qılıwdı,
oǵan kóre jaqtılıq Quyashdan Jerge 8 minutada etip baradı hám sekunddıń segizden
birinde Jer átirapında ucha aladı. Insannıń bunday baslanıwiy ásbaplar menen bunday
úlken tezlikti ólshewi aqıl bovar etpeytuǵın tuyulardi. Jaqtılıq 1/36000 sekundta Fizeau
áynekleri arasında segiz kilometrden kóbirek aralıqtı basıp ótedime? Múmkin emes, dep
aytdılar kópshilik. Biraq, Fizeau tárepinen alınǵan nomer Röhmer nátiyjesine júdá jaqın
edi. Bul kútilmegen jaǵday bolıwı múmkin emes.
Oradan 13 jıl ótkennen, skeptiklar ele da shubhalanıp, astarlı sóylewli sózler aytıp
atırǵan bir waqıtta, Parijlıq baspashınıń balası, bir payıtlar shıpaker bolıwǵa házirlik
kóreip atırǵan Jan Bernard Leon Fuko jaqtılıq tezligin azmaz basqasha tárzde anıqladi. Ol
Fizeau menen bir neshe jıl islegen hám tájiriybesin qanday jaqsılaw haqqında kóp
o'ylagan. Fouko tishli dóngelek ornına aylanıwshı aynadan paydalanǵan.
Gúrish. 3. Fukoni ornatıw.
Birpara jaqsılanishlardan keyin, Mishelson jaqtılıq tezligin anıqlaw ushın bul apparattan
paydalanǵan. Bul apparatda vites aylanıwshı tegis ayna C menen almastırıladı. Eger C
áynegi háreketsiz bolsa yamasa júdá aste aylansa, jaqtılıq ashıq ayna B ga qattı sızıq

---

menen Kórsetilgen jóneliste sawlelenedi. Ayna tez aynalǵanda, sáwlelendirilgen nur
noqat sızıq menen kórsetilgen jayǵa ótedi. Gúzetshi okulyar arqalı qaray, nurning
jılısıwın ólshewi múmkin edi. Bul ólshew oǵan a múyeshning eki ese ma`nisin berdi,
yaǵnıy.jaqtılıq nurı C den atlar tartıp júretuǵın tramvayv aynaǵa A ga hám keyin basıp C
ga ótken waqıt dawamında aynanıń búklem múyeshi. Aynanıń aylanıw tezligin, A den C
ge shekem bolǵan aralıqtı hám búklem múyeshin biliw. ayna C bul waqıt ishinde jaqtılıq
tezligin esaplaw múmkin edi.
Ilimpazlar jaqtılıq tezligin ólshewden talay aldın " jaqtılıq" túsinigin anıqlaw ushın kóp
miynet etiwleri kerek edi. Bul haqqında birinshilerden bolıp o'ylagan Arastu jaqtılıqnı
kosmosda tarqalatuǵın jıldam elementtıń bir túri dep esaplaǵan. Onıń áyyemgi Rim
kásiplesi hám isin dawamlawshıı Lukretsiy Gereń jaqtılıqnıń atom dúzilisin aytıp ótken.
17-asrga kelip jaqtılıq tábiyaatınıń eki tiykarǵı teoriyası qáliplesti - korpuskulyar hám
tolqın. Nyuton birinshisiniń tárepdarları qatarında edi. Onıń pikrine qaraǵanda, barlıq
jaqtılıq dárekleri eń kishi bólekshelerdi shıǵaradı. " Ushıw" processinde olar jaqtı sızıqlar
- nurlar payda etedi. Onıń raxibi golland alımı Kristian Gyuygens jaqtılıq tolqın
háreketiniń bir túri ekenligin aytıp ótdi.
Kóp ásirlik tartıslar nátiyjesinde ilimpazlar bir pikirge keldiler: eki teoriya da jasaw
huqıqına iye, jaqtılıq bolsa kózge kórinetuǵın elektromagnit tolqınlardıń spektri bolıp
tabıladı.
Azmaz tariyx. Jaqtılıq tezligi qanday o'lchandi
Kóplegen áyyemgi ilimpazlar jaqtılıq tezligi sheksiz ekenligine isenim edi. Biraq, Galiley
hám Gukning izertlewleri nátiyjeleri onıń shegarasın tán aldı, bul XvII asirde belgili
Daniya astronomı hám matematigi Olaf Romer tárepinen anıq tastıyıqlanǵan.
Ol óziniń birinshi ólshewlerin Yupiter hám Jer Quyashqa salıstırǵanda keri táreplerde
jaylasqan waqıtta Yupiterning jasalma joldasi Io tutılıwın baqlaw arqalı ámelge asırdı.

---

Roemer belgilegeni sıyaqlı, Jer Yupiterdan Jer orbitasining diametrine teń aralıqta
alıslasıwı menen keshigiw waqıtı ózgergen. Maksimal baha 22 minuta edi. Esap -kitaplar
nátiyjesinde ol 220 000 km/s tezlikke eristi.
50 jıl ótkennen, 1728 jılda aberratsiyaning jańa ashılıwları sebepli ingliz astronomı J.
Bredli bul kórsetkishni 308 000 km / s ge shekem " tazaladi". Keyinirek jaqtılıq tezligi
fransuz astrofiziklari Fransua Argo hám Leon Fuko tárepinen o'lchandi, olar " shıǵıw" de
298 000 km / s tezlikke eristiler. Bunnan da anıqlaw ólshew texnikası interferometrdi
jaratıwshısı, ataqlı amerikalıq fizikalıq Albert Mishelson tárepinen usınıs etilgen.