Jismoniy tarbiya vositalari

JISMONIY TARBIYA VOSITALARI
REJA:
1. Jismoniy mashk- jismoniy tarbiyani asosiy vositasi ekanligi.

2. Jismoniy mashklarni pedagogik klassifikatsiyasi.

3. Jismoniy mashklarni aniklovchi belgilari.

4. Jismoniy mashklarni ta’sirini aniklovchi omillar.

5. Jismoniy mashklar texnikasi.

a) texnika asosi.

b) texnika zvenosi.

v) texnika detali. (kismlari)

6. Gigienik omillar va tabiatni soglomlashtirish kuchlari, jismoniy tarbiyaning vositasi.
Kup yillik jismoniy tarbiya jaraenida jismoniy mashklar, tabiyatnining soglomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan jismoniy tarbiyaning vositasi sifatida foydalaniladi.

J i s m o n i y m a sh k l a r jismoniy tarbiyaning asosiy vosi tasi bulib, u tarixan gimnastika, uyinlar, sport va turizm tarzida guru’ larga ajratilib, tarbiya jaraenining vositasi sifatida foydalanib kelindi.

J i s m o n i y m a sh k deb, jismoniy tarbiya konuniyatlari talab lariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtieriy xarakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi. Bunday xarakat faoliyat lari gimnastika, uyinlar, sport, turizm mashklari sifatida tarixan tizimlashtirildi, tuplandi va usluban tuldirildi.

Jismoniy mashkni vujudga kelishi tarixan kator darsliklarda (A.D. Novikov, B.A. Ashma rin va boshkalar, 1966, 1979) Ibtidoiy jamoa tu zumi davriga tugri keladi deb kursatiladi. Jismoniy mashkning vujud ga kelishida o b ‘ e k t i v sabab kilib ibtidoiy odamning korin tuydirish maksadida ov kilishi, s u b ‘ ye k t i v sabab sifatida ongning shakillanishi deb karaldi.

Ibtidoiy kurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam uz ulja sini (ovini) xoldan toldirguncha kuvlagan. Bunda ovchining organizmi katta jismoniy tayergarlikka muxtojlik sezishi tabiiy xol edi. Jis moniy tayergarligi yetarli bulmaganlarining uzlari oviga yem bulgan lar. Keyinchalik ibtidoiy odamlar ovga gala-gala bulib chikadigan buldilar. Ijtimoiy ong shakillana boshladi. Ibtidoiy kurollar: tosh, kirrali tosh boylangan nayza, xas, chup bilan nomigagina berkitilib kuyilgan chox lardan va boshkalardan foydalana boshlashi ijtimoiy ongni shakillana boshlanganligidan dalolat edi. Ovda ishtirok etolmay kolgan kabilani kariyalari yeshlarga toshni nishinga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashk kildira boshladilar, usha davrdan tarbiya ja raenining elementlari shakillana boshladi. Keyinchalik uloktirish, kuvib yetish yeki kochish uchun yugurish, sakrash mashklari vujudga kela boshladi. Bu esa jismoniy mashklarni xamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillani davri buldi. Bu mashklar xozirgi zamonning jismoniy mashklari – yengil atletika, ginmastika, sport uyinlari, yakka kurashlar, turizm va sportning boshka turlari tar zida jaraeni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmokda. Jismoniy mashklar xillarining kupayishiga insonning mexnat faoliyati xam ta’sir kursatdi. Ma’lumki, mexnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chakkonlikdek insonning jismi (xarakat) sifatlarining ma’ lum darajadagi tayergarligi, uning rivojlanganligini talab kiladi.

Tarbiya amalietida, asosan, inson mexnat faoliyatida kullaydigan xarakatlarini kuprok mashk kiladi. Jismoniy mashkning rivoj lanishida diniy marosimlarda, bayramlardagi uyinlar, rakslar, xarbiy faoliyatdagi, san’atdagi ongli ravishda bajariladigan ixtieriy xarakat lar manba bulib xizmat kiladi. Jismoniy mashklar tabiatining tabiiy konunini I.M. Sechenov va I.P Pavlovning ilmiy dunekarashi ochib berdi. Ixtieriy xarakat Sechenovning fikricha, ong va akl bilan boshkariladi xamda biror maksadga yunaltirilgan buladi. Pavlov esa xarakatlarni fiziologik mexanizmini ochib, xarakatlar bosh miya pust lok kismining tuplash xususiyati bilan boglikligini birinchi, ikkinchi signal siste masi, shartli xamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtiro kida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi.

Jismoniy mashklarning mazmuni va shakli.

Barcha xodisa va jaraenlarga uxshash jismoniy mashklar uzining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashkni bajarishda sodir buladigan mexanik, biologik, psixologik jaraenlarning tuplami jismoniy mashk larning mazmunini vujudga keltiradi, ularning ta’siridan xarakat fao liyati uchun kobiliyat rivojlanadi. Shuningdek mashk mazmuniga uning bulaklarini tuplami (masalan, uzunlikka sakrash mashki mazmuniga tanaga tezlik berish, depsinish xavoda uchish, yerga tushish zvenolari) mashkni bajarishda xal kilinadigan vazifalar, shuningdek mashkni bajarishdan organizmda sodir buladigan funktsional uzgarishlar kiradi. Bu elementlarning barchasi jismoniy mashkning u m u m i y m a z m u n i n i vujudga keltiradi. Jismoniy mashkning sh a k l i ularning ichki va tashki strukturasini muvofikligida kurinadi. Mashkning i ch k i s t r u k t u ra s i shu faoliyatni bajarishda ishtirok etadigan skelet muskullari, ularning kiskarishi, chuzilishi, buralishi va x.k., biome xanik, bioximik boglanishlar, energiya sarflashi, yurak-tomir, nafas olishi, nerv boshkaruvi va boshka organalardagi jaraenlarni, ularning uzaro boglik ligini, kelishilganligini uz ichiga oladi. Biologik, mexa nik, psixologik va boshka jaraenlarning mashk bajarishdagi alokasi, uzaro kelishilganligi yugurish mashklarida boshkacha bulsa, shtanga kuta rishda boshkacha dir. Bunda ichki struktura turlicha buladi. Mashkning tashki shakli, tashki strukturasi esa usha mashkning tashki kurinishi, xarakatni bajarish paytiga ketgan vakt yeki kuch sarf etish me’eri va intensivligi kurinishi bilan xarakterlanadi.

Jismoniy mashklar shakli va mazmuni uzaro boglik bulib, bir-birini takazo etadi. Mazmunning uzgarishi shaklni uzgarishiga olib keladi. Mazmun shaklga nisbatan asosiy rolni uynaydi. Masalan, xar-xil masofada tezlik sifatining namoen bulishi yugurish texnikasining xam turlicha bulishiga sababchi buladi(kadamning kattaligi, chastotasi, tana ning xolati va x.k.). Shakl mazmunga ta’sir kursatadi. Anik ma’lum bir xarakat uchun namoen bulaetgan jismoniy sifatlar shu jismoniy mashkni bajarishdagi malakaga ta’sir kiladi. Shuning uchun suzuvchi kuchi bilan gimnastikachi kuchi, shtangachi kuchi bir-biridan farklanadi. Jismoniy mashkni shakli va mazmuning ratsional muvofikligiga erishish jismoniy tarbiya nazariyasi va amalietining asosiy muammolaridandir. Bu muammo kisman xarakat malakasi va kunikmasi, shuningdek jismoniy sifat lariga xam taaluklidir.

J i s m o n i y m a sh k t ye x n i k a s i. Xar kanday xarakat ak ti xarakat faoliyati tarkibidan ikki narsani:

a) bajarilaetgan xarakat, uni bajarishdan kelib chikadigan maksad;

b) xarakat vazifasini xal kilish usulini farklash kerak buladi.

Kupincha bir xil xarakat turli uslubiyatlarda bajariladi, masalan, balandlikka sakrashda plankaga tugridan, chap, ung tomonlardan yugurib kelish va plankaga yakin yeki undan uzokdagi oek bilan depsinish mumkin. Aslida esa shu mashkni yukorida kayd kilinganidan boshkacharok, oson, oz energiya sarflab, belgilangan xarakatni (vazifani) samarali xal etish usuli mavjud buladi. Xarakat vazifasini oson samarali xal kilish uchun tanlangan xarakat akti (faoliyati )ni – j i s m o n i y m a sh k t ye x n i k a s i deb atash kabul kilingan.

T ye x n i k a-grekcha suz bulib “bajara olish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Jismoniy mashk texnikasi doim uzgarib turadi va takomil lashadi. Takomillashgan xarakat texnikasi yukori natija kursatish garovi bulib unga sportchilarning tinimsiz ter tukishi orkali erishiladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligini ortishi yoki uning tan tuzilishi (natomiyasi), boshkacha aytganda jismoniy rivojlanganligini kursatuvchi kursatkichlarning turli-tumanligi (son suyagini kaltaligi yoki uzunligi, yelga sugi ulchamining turli xilligi va x.k.) sport turi–jismoniy mashklar bajarish texnikasini asosini uning zvenolari yeki detallarini uzgarishiga, almashishiga sabab bulishi mumkin. Texnika uning a s o s i, z v ye n o l a r i va d ye t a l l a r i g a bulib urganiladi.

T ye x n i k a n i n g a s o s i deganda xarakat vazifasini bajarish uchun kerak buladigan xarakat faoliyati tizimining uzak kismi tushuniladi. Kullangan usullar tananing kismlarini uzaro kelishgan xolda, xarakat aktining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlari(kuch, tezkorlik, chakkonlik, muskullar egaluvchanligi va bugin lar xarakatchanligi)ning keraklicha namoen kilinishini takazo etadi. Usul samarali bulsa, amalietda unumli kullanishi mumkin va uzok vakt uzining xaetiy – amaliyligini saklab koladi. Masalan, balandlikka sakrashning “Fosberi-flop” usuli samarali bulsa xam, xozirgacha kup chilik sportchilar “perekidnoy” usulidan foydalaniladi. Yangi urganuv chilar uchun xozirgi kunda “kadamlab sakrash” usulidan foydalaniladi.

T ye x n i k a n i z v ye n o s i deyilganda, bajarilaetgan xarakatning asosiy mexanizmi sakrashlarda – depsinish, uloktirishlarda final kuch sarflashni bajarish uchun yerdam beradigan xarkat faoliyati tarkibidagi bulaklar tushuniladi. Pedagogik jaraenda mashkning asosiy zvenosi mexanizmini uzlashtirish ukitishning n ye g i z i deb karaladi. Texnikaning uzlashtirilishi mashk texnikasining asosini urganish demakdir.

T ye x n i k a n i n g d ye t a l i bu, xarakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga zien yetkazmaydigan kushimcha xarakatlar yeki shu xarakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bulaklardir. Masalan, uzun likka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi: kiska masofaga yugu ruvchi xam tusiklar osha, xam tusiklarsiz, yugurish yulkasida xarkat lana oladi. Start uchun start kolodkasini urnatish esa ikkala masofada turlicha, ular kaysidir detal bilan fark kiladi, lekin bu detal mashkni aso siy zvenosiga zien yetkazmaydi.