X U L O S A
Hozirgi O’zbekiston hududida islomgacha va islom dini tarqalgan dastlabki
asrlardagi tarixiy yozma manbalardan ma’lum bo’lishicha, ushbu hududda kelib
chiqishi turkiy bo’lgan nomlar keng tarqalgan.va mintaqa toponimiyasining
salmoqli qismini tashkil etgan. Bundan tashqari so’ngi asrlar yozma manbalarda
va hozirgi davrdagi mintaqa turkiy toponimiyasi tarkibida kelib chiqishi qadimgi
turkiy tillar bilan bog’liq bo’lgan toponimlar ham ko’pligini tasdiqlaydi. Ushbu
nomlar ilk o’rta asrlardagi tarixiy yozma manbalarida qayd qilinmagan bo’lsa ham,
ammo ular qadimgi turkiy tillar negizida shakllanganligini inobatga olib, turkiy
toponimlar mintaqa toponimiyasida ancha qadimgi davrlarda paydo bo’lgan
degan xulosaga kelish mumkin.
Shuni ham aytish kerakki, yuqorida bayon qilingan etimologiyalar uzul - kesil
o’z yechimini topgan deyish qiyin. Ammo, shubhasiz kelajakda O’zbekiston,
jumladan Jizzax viloyati qadimgi turkiy toponimiyasini tadqiq etish jarayonida
muayyan qo’shimchalar, o’zgartirishlar kiritiladi va taklif qilingan etimologiyalar
o’z tasdig’ini topadi. Shu bilan birga qayd qilish kerakki, hali ma’no-mazmuni
aniqlanmagan yoki mavhum bo’lgan geografik nomlar mintaqa toponimiyasi
tarkibida ko’plab topiladi. Ular kelajakda tadqiqotchilar tomonidan turkiy tillar
asosida har tomonlama o’rganilib etimologiyasi aniqlanadi.
Mintaqa toponimiyasi tarkibidagi ayrim genezisi aniqlamnmagan, shubhali,
bahstalab toponimlarni hisobga olmagan taqdirda ham, son jihatdan turkiy
toponimlar katta ustunlikga ega ekanligi hyech kimda shubha tug’dirmaydi. Shu
sababdan, ishonch bilan qayd qilish mumkinki, mintaqadagi mavjud geografik
nomlar ilk o’rta asrlardan boshlab mintaqada yashagan turkiy xalqlarining
etnogenezisini aniqlashda ishonchli manba bo’lib xizmat qiladi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, milodiy asrlar
boshidan to hozirga qadar mintaqa aholisining asosiy qismini turkiy xalqlar tashkil
etgan. Ular nafaqat hozirgi Jizzax viloyati hududida balki, Yettisuvdan boshlab to
Xurosongacha keng tarqalgan. Eng qadimgi turkiy o’zakdagi toponimlar miloddan
49
oldingi davrlarda shakllangan. Etimologik jihatdan ularning ma’no-mazmunini
aniqlash uncha qiyin emas.
Mutaxassislar fikricha, eng qadimgi turkiy toponimlarni Bolg’ali, Qirq, Ming,
O’roqli, Kaltatoy, Kerayt, Qang’li kabi etnonimlar tashkil etadi. Etnonimlarning –
li qo’shimchali turi yuzaga kelishida tamg’alar bosh omil, sabab bo’lgan.
Tamg’alar dehqonchilik bilan shug’ullangan aholi o’rtasida emas, chorvador aholi
uchun muhim belgi vazifasini o’tagan. Chorvachilik bilan shug’ullangan har bir
etnik birlikning o’z tamg’asi bo’lgan.
Tamg’alar shakli, tuzilishi, tasviri, anglatgan ijtimoiy mazmuni va mohiyati
bilan bir-biridan farqlangan. Tamg’a esa oddiy shakl, chizma emas, ramziy nishon,
belgi vazifasini o’tagan. Hozir ularning mazmuni va mohiyati maxsus qiyosiy
tadqiq asosida aniqlansa tamg’alarning ijtimoiy mohiyati aniq bo’ladi. Hozirgacha
o’zbek etnologiyasida bu masala – tamg’alarning ijtimoiy mohiyati kam
o’rganilgan yoki umuman o’rganilmagan.
Sodda tassavurlar asosida aytish mumkinki, tamg’alar qabila kabi yirik etnik
birliklar o’rtasida farqlovchi, aniqlovchi belgi, shartli ramz vazifasini bajargan.
Shu maqsadda tamg’alar mollarning kuragi, ko’kragi, bo’yni, soni, sag’irasi, va
boshqa ko’rinarli joylariga qo’yilgan. Qo’shtamg’ali – qo’sh chiziq, oytamg’ali –
dumaloq halqa, voxtamg’ali – qora uyning uvug’iga o’xshash, boshi egik, uchi
to’g’ri chiziqli, to’rttamg’ali – to’rt chiziqli, bolg’ali – bolg’aga o’xshash tamg’ali,
boltali – boltaga o’xshash, cho’michli – cho’michga o’xshash, taroqli – taroqga
o’xshash, sirg’ali – sirg’aga o’xshash tamg’asi bo’lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |