К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

13.2. Кайназой эрасида географик қобиқнинг ривожланиши 
 
Кайназой эрасида географик қобиқнинг ривожланишида жуда муҳим ҳодисалар 
содир бўлди: Альп тоғ ҳосил бўлиш босқичи руй бериши; материкларни майдонини 
кенгайиши ва баландлигини ортиши муносабати билан ер юзасини совиб кетиши; 
Шимолий ярим шардаги қуруқликни катта қисмини муз босиши; табиий географик 
шароитни табақаланишини кучайиши; мўътадил ва субарктик иқлим минтақаларининг 
катта қисмида дашт ва чўл зоналарини вужудга келиши; баландлик минтақаларини 
шаклланиши; Альп ва Арктика ўсимликларини ҳосил бўлиши; географик қобиқ 
ҳозирги ҳолатга эга бўлди; географик қобиқда одам пайдо бўлди; табиат инсон 
томонидан ўзлаштирила бошланди.
Альп бурмаланиш босқичи кайназой эрасининг палеоген давридан бошланиб 
ҳозир ҳам давом этмоқда. Мазкур бурмаланиш Альп-Химолай ва Тинч океан 
геосинклинал минтақаларида яққол намоён бўлган. Мазкур бурмаланиш босšичида 
Кордильера тоғларининг ғарбиий қисми, Анд тоғлари, Пиреней тизмаси, Альп-Карпат, 
Қрим-Кавказ, Копетдот, Помир, Хиндиқуш, Химолай ва бошқа тоғлар кўтарилган. 
Бундан ташқари материкларни умумий баландликлари ўртача 500 м. га кўтарилган. 
Қадимги емирилган тоғлар яна қайтадан кўтарилди (Тяньшан, Аппалачи ва бошқалар). 
Материклар майдони кенгайиб, океанлар майдони эса торая бошлади. 
Океанларни майдони қискариши билан уларнинг чуқурлиги ортиб борди. Бу эса Ер 
юзасида рельефни хилма-хиллигини кучайтириб юборди. Тетис денгизи эгаллаган 
майдонлар қуруқликка айланди, унинг қолдиғи сифатида Ўрта, Қора, Азов, Каспий 
денгизлари қолди. 
Материклар майдонини кенгайиши ва уларни баландлигини ортиши Ер юзасини 
совиб кетишига олиб келди. Бунинг асосий сабаби қуруқликни Қуёш нурларини катта 
миқдорда қайтариши, баландга кўтарилган қуруқликда атмосфера қалинлигини 
юпқалашиши ва намликни камайиши ҳамда иссиқхона самарасини камайиши. 
Антарктидани совуши ва муз билан қопланиши, унинг атрофида ғарбий 
шамоллар оқимининг вужудга келиши ва уни ажралиб қолиши туфайли содир бўлган. 
Антарктида материгида муз қоплами миоцен даврининг ўрталарида ҳосил 
бўлган. Антарктидада топилган тиллитларнинг ёши ва океан сатҳини ўзгариши 
ҳақидаги маълумотлар бунинг далили ҳисобланади. Океанлар сатҳини пасайиши 
миоценнинг ўрталарига тўғри келади. Океан сатҳининг пасайиши сувнинг жуда катта 
қисмини музга айланиши билан боғлиқ. Бу эса қуруқлик юзасини янада кўтарилишига 
олиб келди. Натижада қуйидаги ўзаро боғлиқлик вужудга келди (39-расм): 
39-расм. Қуруқликни кўтарилиши ва муз қопламини ҳосил бўлиши. 
Қуруšлик майдонининг кенгайиши шимолий қутбий ҳавзани Атлантика океани 
билан боғлиқлигини кучсизлантирди ва Шимолий Америка ва Еросиёни катта қисмини 
Қуруқлик- 
нинг кўтари- 
лиши