Kategoriyalar

Ижтимоий-иқтисодий тизимлар. Insoniyat taraqqiyoti turlisha ijtimoiy­iqtisodiy tizimlar doirasida keshadi, ularning o‗rtasida: albatta, muhim farqlar bor. Turli tizimlar tahlil etilganda, ularni farqlantiruvshi mezonlar asos qilib olinadi, bular ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasi, mulkiy munosabatlarning xarakteri, xo‗jalik­iqtisodiy aloqalar mazmuni, xalq iste‘moli darajasi, sinfiy belgilar va r. k. Tizimlar turli nazariyalarda har xil mezon asosida tabaqalashtiriladi. Marksizm nazariyasida mulkiy­sinf mezonlar asos qilinib, tizimlar formatsiya deb qaraladi. Marksizm ta‘limotiga ko‗ra besh formatsiya mavjud: ibtidoiy­jamoa tuzumi, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va nihoyat kommunizm.

Mulkiy jihatdan qaraganda ijtimoiy­iqtisodiy tizimlarni ikki toifaga ajratish mumkin

Monostruktuhali (bir tarkibli) tizimlar. Bu tizimlarning asosiy belgisi bir mulk shaklining hukumron bo‗lishidir. Bu yerdagi mulkiy monopoliya xususiy mulk yoki davlat mulkining hukumronligi bilan ajhalib turadi. YAkka mulkka tayangan iqtisod monotizim yoki monoiqtisodiyot bo‗ladi.

Turli­tuman mulk shakllariga tayangan, ayrim mulk shaklining ustivorligini inkor etuvchi ijtimoiy­iqtisodiy tizimlar. Ularni politizm, ularga xos iqtisodni poliqtisodiyot deyish mumkin. Bunday tizimda mulkiy muvozanat hosil bo‗ladi, hamma mulk shakllari rivojlanish sharoiti bir xil bo‗ladi. U har qanday monopoliyani inkor etadi. Poliiqtisodiyot mazmunan aralash iqtisodiyotdir. Monoiqtisodiy tizim tarixan muqarhar bo‗lganidek, uning o‗rniga poliiiqtisodiy tizimning kelishi ham zaruratdir.