Kimyo metallurgiya fakulteti 21a-20 kt guruh talabasi

NDKI

Kimyo metallurgiya fakulteti

21a-20 KT guruh talabasi

Barnoyev Azimning

Texnik mexanika fanidan

MUSTAQIL ISHI

Bajardi; Barnoyev A

Qabul qildi; Mangliyeva J

Reja

1Kirish asosiy tushunchalar

2 Materiallar qarshiligidagi asosiy gipotezalar

3 Konstruksiya elementlari

4 Kuch va kuch turlari

Dunyoda uchraydigan hamma hodisalar

bepoyon fazo va cheksiz vaqt ichida sodir bo‘luvchi uzluksiz harakat- larning turli shakllaridan iborat. Harakat deganda oddiy ko‘chishdan boshlab fizik - kimyoviy, biologik o‘zgarishlarda bo‘ladigan murakkab jarayonlar tushumladi Bu harakatlarning eng oddiysi mexanik harakat - mexanika fanida o‘rganiladi

Mexanika (yunoncha: mechanike -mashina, qurol, inshoot) - mod-

diy jismlaming mexanik harakati va o‘zaro ta'sirlashuvi haqidagi fan. «Mexanika» iborasi qadimgi filosof Aristotel (eramizdan avval 384-322- y) tomonidan birinchi marotaba ishlatilgan. Jismlami muvozanati to‘g‘risidagi binnchi mulohazalar Arximcd ilmiy ishlarida keltirilgan. Mexanika qadimiy fanlaming bin bo‘lib tabiatning barcha hodisalarida va texnikaning yaratilishida o‘z aksiiu topadi. Chunki biror bir tabiiy hodisani uning mexanik tomonini hisobga olmasdan tushunib bo‘lmay- di, mexanikamng u yoki bu qonuniyatini e'tiborga olmasdan texnika yaratilmaydi.

Mexanikada o'rgamladigan obyektlami kuchlar ta’sirida o'zining

dastlabki o‘lchami va shaklini o'zgartirishi mumkin boigan harakat- lanuvchan (mashina, mexanizm) yoki harakatlanmaydigan (bino, ko‘p- rik, rezervuar) mexanik sistemalarga kiritish mumkin. Vaziyati va harakati boshqa jismlaming vaziyati va harakatiga bogiiq boigan qattiq jismlaming to'plamiga mexanik sistema (bundan keyin sistema deb avtamiz) deyiladi. Sistemani tarkibiga kimvchi qattiq jismlami, uning elementlari deyiladi

Nazany mexanikada jism absolyut qattiq deb oiganiladi, materi-

allar qarshiligida uning defonnatsiyalangan holati o‘rganiIadi. Jismning chiziqli yoki burchakli oichamlarini o'zgaiishi dcfonnatsiya dcyiladi. Defonnatsiya. jism zarrachalarining (molekulalar, atomlar, ionlar) orasidagi masofani o'zgarishi natijasidir. Deformatsiya jismga ta!sir qiluvchi kuch yoki undagi temperaturani o‘zgarishi sababli yuzaga keladi. Jismga ta'sir qiluvchi kuch yoki undagi tcmpcraturani o'zgarishi tashqi faktordir. Jismga qo‘yilgan tashqi faktor yuklanish deyiladi, aks holatda yuksizlantirish bo'ladi

Tashqi faktor ta’siri yo'qotilgandan keyin jism zarrachalarining

boshlang'ich vaziyatini tildanishini ta’minlovch materialning xossasi elastildik deyiladi Tashqi faktor xususiy holda chegaraviy qiymatdan

oshmasa, ko'plab materialni eiastiklik xossasi yo‘qolmaydi. Yuksizlan- tirish natijasidato‘liq yo‘qolgan deformatsiya clastik defonnatsiya deyi- ladi. Agar, tashqi faktor chcgaraviy qiymatidan ortib ketsa yuksizlanti- rishdan keyin jismning o‘lchamlari boshlang‘ich qiymatlaridan farq qiladi. Yuksizlantinshdan keyin jismda qolgan deformatsiya qoldiq yoki plastik deformatsiya deviladi, jismni plastik deformatsiyani qabul qilish qobiliyati plastiklik deviladi, Tashqi faktoming qiymatini yanada oshir- sak jism deformatsiyasimng oMchami shunday qijmiatga erishadiki, natijada jism bir butunligini saqlab qolaolmaydi va u bo'laklarga bo‘li- nib (yemiriiib) ketadi. Har qanday sistema ekspluatatsiya jaiayonida hosil bo‘lgan plastik deformatsiya natijasida yuksizlantirilsa, u nafaqat yemirilmasligi hattoki o‘zining boshlang‘ich o‘lchamlarini ham o‘zgar- tirmashgi mumkin .

a)



a) lift trosiningyuklanishi;

b) kovshli lenta; v) yuk to Idiruvchi mashina strelasidagi kuchlar

Sistemadagi birorta elementni yeminlishi yoki un- da plastik deformatsiyani hosil bo‘lishi xavfli yoki che- garaviy holat deyiladi. Sistemani xavfli holatiga yemirimasdan qarshilik ko‘rsata olish qobiliyati mustahkamlik deyiladi

Mashma yoki inshoot qismlaiim ishlash jarayoniga ko‘ra mus-
tahkamlik turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan: ko‘p hollarda mustah- kamlik - real sharoitda uzoq muddatda elementning geometrik o‘lchami yoki shaklini o‘zgartirmasligini ta’minlashga qaratiladi. Masalan, lift- ning trosi (1-rasm , a), kovshlar biriktirilgan ienta(l-rasm, b) yoki yuk to‘ldiruvchi mashinaning strelasi (1-rasm, v) va h.k. Ayrim hollarda kattakuch ta’sirida elementlaming shaklim birholatdan ikkinchi holatga va yana qaytib boshlang‘ich holatga o'tishini ta’minlashga qaratiladi (2- rasm). Sistemani defomiatsiyasi elastik va mustahkamligi yetarlicha bo‘lsa ham u o‘zining vazifasini bajaraolmasligi mumkin. Masalan, mashinalami ressorlari, (2-rasm) pmjinalar. Ressoming egrilik radiusi kichiklashadi, prujmaesa siqilib (cho'zilib) qoladi.

Sistema elementlarimng elastik deformatsiyasida miqtalarmng rnx-

sat etiimagan ko'chishlarisiz tashqi faktoming ta'siriga qarshilik ko‘r- sataolish qobiliyati bikrlik deyiladi.

Ayrim hollarda, tashqi faktoming kritik qiymatida, mustahkamligi

ta’minlangan elementdagi kichik uyg‘onishlar nisbatan katta ko‘chish- lami keltirib chiqaradi. Bu hodisa ustuvorJikm yo‘qotish deyiladi. Masalan, to‘g‘ri chiziqli ingichka plankaga qo‘yilgan siquv- chi kuch o‘zining kritik qiymatidan 0,1 % ga oshirilsa, uning nisbiy ko‘chishi siquvchi kuch- ning kritik qiymatigacha bo‘lgan ta'sirida plankaning bo‘ylama ko‘chishidan o‘ttiz marotaba kattabo‘ladi.

Plankaning shakli cgrilanadi va u xavfli holatda bo‘lishi mumkin. Sistema elementlarining to‘g‘ri chiziqli shaklini saqlagan holda siquvchi kuchga qarshilik ko‘rsata olish qobiliyati ustuvorlik deyiladi

Har qanday mashina yoki muhandislik mshootini loyihalash jarayomda material, shakl va oMchamlami tanlashda faqat uni ekspluatatsiya qilish talablarini bajarish uchun emas, balki mustalikamlik, birlik va ustuvorlik shartlariniham ta’minlash lozim Yuqoridagilar asosida
deformatsiyaning quyidai xossalarini ta’kidlash mumkin

1. Deformatsivadan keyin jismning shakli uning liolati va qo‘yilgan kuchga bog'lik

2. Dcformatsiyani qiymati uchta faktorga bog‘liq: tashqi kuch va tempera- turaning qiymati va o‘zgarish qonuniyati (tashqi faktor); jismni o‘lchami va shakli (geometrik faktor), jism materialining sifati va miqdori (fizik faktor).

Demak, mustalikamlik, bikrlik va ustuvorlikm o'zgartirish uchun yoki deformatsiya xarakterini yoki yuqorida keltirilgan faktorlami o‘zgartirish lozim. Sistcmani funksional vazifasiga ko‘ra mustahkamlikka hisoblashda defonnatsiya xarakteri, tashqi faktorlar va gabarit o‘lchamlar berilgan bo‘ladi. Bunday hollarda, mus- tahkamlikni ta'minlashda sistemani tayyorlash uchun yuborilgan mate- rial miqdorini oshirish voki uni yuqori sifatli material bilan almash- tirish talab etiladi Lekin, sistemam yengil vaznda tayyorlash uchun metall sarfmi iqtisod etish talabini bajarish uchun matenaldan ratsional

foydalanish kerak.

Bir tomonlama, mustalikamlik, birlik va ustuvorlik talablan, ik-

kinchi tomondan, kam material sarflash talablari orasidagi qarama- qarshilik asosida materiallar qarshiligi fanining vazifasi kelib chiqadi va u fan sifatida o‘zaro bogiiq boigan ikkita nazariy va eksperimental yo‘nalishlarda olib boriladi va rivojlamb kelmoqda, chunki:

1. Materiallar qarshiligining asosiy xususiyati shundaki, uning
barcha usullari (yechimlari, qonuniyatlari) tajribada amqlangan va tek- shirilib oldindan qabul qilingan gipotezalarga asoslanadi,

2. Ko'plab masalalar taqribiy matematik yechimni ruxsat etadi va uning aniqligi tajribadatekshirilishi lozim,

3. Turli materiallaming elastiklik, plastiklik va mustahkamlik
xossalarim belgilovchi mexanik xarakteristikalao faqat tajriba usuli bilan o‘rganiladi;

4. 0‘ta masul sistemalar va ulaming elementlanni yemiruvchikuch (ruxsat etilgan yuk) tajribada aniqlanadi

Materiallar qarshiligi famning vazifasi Hozirgi zamon mashina-

sozlik sanoati murakkab harakat qiluvchi, katta quvvatli, tez yurar, hamda yuqori sifatli yengil konstruksiyali mashina va mexanizmlami varatmoqda. Mashina va inshootni loyihalashda asosiy e‘tibor, uning barcha qismlan tashqi kuch va boshqa faktorlar (harorat, yuqori bosim,katta defonnatsiya tezligi h.k) ta’sirida o‘z shaklini va xususiyatmi, ya’ni mustahkamligim ta’minlashga qaratdishi zarur.

Materiaillar qarshiiigi fani - inashina va inshoot qismlarining

mustahkamligi, ustuvorligi va bikrligini hisoblash usuilarini o‘rgatadi

Materiallar qarshiligi mustahkamlik, ustuvorlik va bikrlikni ele-

mentlaming defonnatsiyasiga bog‘lab o'rganadi. Bu masalalar bilan qattiq jismlar mexanikasi fanining elastiklik nazanyasi. plastiklik naza- riyasi, qurilish mexanikasi ham shug‘ullanadi Matenallar qarshiligi boshqa fanlardan o‘zini amaliyligi bilan farq qiladi, ya’m konstmktsiya qismi tashqi kuchga bardosh bcradimi - yo'qmi, mustahkamligi yetar- linn, bikrlik darajasi qanchaligini faqat nazariyada emas, balki ama- liyotda, tajribada sinab ko‘radi.

Materiallar qarshiligining hisoblash va amaliy usullan, matema-

tika, fizika, kimyo, nazariy mexanika, materialshunoslik va shu singari bir qancha fanlaming taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda jadal rivoj- lanmoqda.