Kirish I. Bob. Chizmalarda qoplanish termik va boshqa ishlov berish

Yig'ish chizmalarini o'qish. Yig'ish chizmalariga spesifikasiya bilan birga buyumlar yoki ularning qismlari yig'ish birliklarining chizmalari kiradi. Yig'ish chizmalari buyum tarkibiga kiruvchi detallarning ish chizmalariga yoki eskizlariga muvofiq tuziladi. Yig'ish chizmalari quyidagilardan iborat: -yig'ish birligining nomi, masshtabi va boshqa ma'lumotlarni o'qiladi;
-buyumning ish prinsipi va asosiy xarakteristikalari aniqlanadi; -yig'ish chizmasining asosiy va qo'shimcha tasvirlari, ko'rinishlari, qirqim va kesimlari aniqlanadi; -spesifikasiya bilan tanishiladi, har bir detal nomi, materiali, geometrik shakli va konstruktiv xususiyatlari aniqlanadi; -buyum tarkibiy qismlarining pozitsiya(vaziyat) raqamlari bilan tanishiladi; -detallarning o'zaro birikish xarakteri aniqlanadi, ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar va ularning tarkibiga kiruvchi mahkamlovchi detallar aniqlanadi; -o'lchamlar, chekli chetga chiqishlar va shu yig'ish chizmasi bo'yicha bajarilishi kerak bo'lgan boshqa parametrlar bilan tanishiladi; -gabarit, o'rnatish, ulanish va kerakli spravka o'lchamlari bilan tanishiladi; -yig'ish birligini kontrol qilishni ta'minlovchi ko'rsatmalar bilan tanishiladi; 136-shaklda Klapanning yig’ish chizmasi va spetsifikatsiyasi ifodalangan.
Chizma shrift Imlodagi barcha harf va raqamlaming bir xil yozilishini ko‘zlab, ular uchun umumiy tavsif, qiyofa beradigan grafikaviy belgilar yig‘indisiga shriftdeyiladi. Yozilishi, ya’ni shakli jihatidan shriftlar turli xil bo‘ladi. Masalan, gazeta, kitob va plakatlarni chop etishda ishlatiladigan bosma shriftlar, original badiiy shriftlar, ixtiyoriy shriftlar hamda chizma shriftlari. Texnikaning murakkablashib o ‘sib borishi, buyumlarning ko‘plab ishlab chiqarilishi XIX asrning boshlariga kelib chizmalarga sonli o ‘lchamlar qo‘yishni talab etdi. Bu o ‘lchamlar buyumlarni tayyorlash texnologiyasi va ularni yig‘ish jarayonini tasvirlovchi yozuvlarda, o‘qilishi va yozilishi oddiy bo‘lgan harf va raqamlarda yozilishi kerak edi. Bunga erishish maqsadida «Рондо», «Капитальный», «Курсивный», «Рельефный» va «Кирпичный» kabi maxsus chizma shriftlari yaratildi. Bu shriftlarning yozilishini soddalashtirish, bosmadan chiqishini, o ‘qilishini yaxshilash maqsadida O‘zDSt 2-304:97 shriftlari ishlatilmoqda. Chizma shriftlarining yozilish qoidalari 1. Yozuvlar yozishda va chizmaga o ‘lchamlar qo‘yishda qo‘llaniladigan asosiy harf va sonlarning standart shakli va o ‘lchamlari 4-jadvalda keltirilgan. a=2d; b=6d; b1=5d; c=7d; d=1/10h; h=10d. 16 4-jadval Tur Harf parametrlari Belgisi Harf o‘lchamlari, mm.da Bosh harfva raqamlarning balandligi h 2,5 3,5 5 7 10 14 20 Yozma harflarning balandligi c 1,8 2,5 3,5 5 7 10 14 A Harflar orasidagi masofa a 0,3 0,5 0,7 1 1,4 2 2,8 So‘zlar o‘rtasidagi masofa e 1,1 1,5 2,1 3 4,2 6 8,4 Harf chizig‘ining qalinligi d 0,2 0,3 0,4 0,5 0,7 1 1,4 Yuqoridagi umumiy qoida bo‘yicha yoziladigan ko‘pchilik harflar endi d ga nisbatan ko‘rsatilgan bo‘lsa, ensiz, enli harflarning balandligi o ‘zgarmasa ham ularning kengligi, ensiz harflarda: C, E, F, L = 5d, J = 4d, j = 3d, j = 2d, c, r, t = 4d; enli harflarda: M = 7d, W = 9d, m, w = 7d nisbatlarda yoziladi. Bosh A harf ba’zi harflardan oldin va keyin yozilganda ular orasidagi masofa d ga kamaytiriladi. Ular orasida oraliq masofa qoldirilmasligi mumkin. 2. O‘zDSt 2.304-97 da katta shriftlar (20,28,40)dan ham foydalanishga ruxsat etiladi, ularda harf va raqamlarning belgilangan shakli va o ‘lchamlarning nisbati saqlanishi kerak. 3. Shriftlar satr chizig‘iga nisbatan 75° qiyalikda yoziladi. 4. Harf va sonlardagi murtaklar bilan belgilar harflar hamda qatorlar orasidagi bo‘sh joylar hisobiga qo‘yiladi (masalan, D, TS K, O‘, ’, X harflari va 4 raqami hamda o‘, y harflarning belgilari). 5. Harf va sonlarning balandligi tushda bajariladigan chizmalar uchun kamida 2,5 mm va qalamda bajariladiganlari uchun esa kamida 3,5 mm bo‘lishi kerak. 6. Yozuvlar kichik harflar bilan yozilganida bosh harflar chizig‘ining yo‘g‘onligi kichik harf chiziqlarining yo‘g‘onligiga teng, ya’ni 1/7 dan 1/10 gacha bo‘lishi kerak. 17 6d 5d 7 5 ° 6d 5d <----► <----► ■*75° * > * Ja> H h -t Hh' d ^ >K2 d ~^ t 5d>x2 d 6^ . 2d M . UJEFL Г x °2 -,p0,5d _, \ M V X Y A j , № $ № 2d 7d 5d^< 5d w x > ^ ^ d ;< 1i I j c frf oabdg 2d ^ ^ 3d 2d^ ^4d 2d___ 5d d^ _ ----- ^ ---- rj j ---- > t 0.5d 4 .7d> p p p q s u y z m 5d M, . 3d. 4d - ^ 1 t ^ C D t З Г С Б В 4И Ж Л У с asp 65dyunu 5d 18 Kirill alifbosiga asoslangan harflarning yozilish qoidalari: 19 Lotin va yunon alifbosiga asoslangan harflarning yozilish qoidalari: 20 7. G,T,R boshharflari A ,D ,L harflari bilan yonma-yon (GA, TA, RA va h.k.) kelganida yoki ayrim kichik harflar bilan yonmayon (Ga, G1 va h.k.) kelganida ular orasidagi masofa harf chiziqlarining yo‘g‘onligiga teng bo‘lishi kerak. 8. Rim raqamlarini yozish uchun ayrim lotin imlosidagi harflardan va ularning qo‘shilmasidan foydalaniladi, masalan, I, V, L, C va h.k. 9. Rim raqamlarining ostiga va ustiga chiziqlar chizib yoziladi, masalan, I, II, III va h.k. Bir necha rim raqamlaridan tuzilgan son, shu sonlar yig‘indisidan iboratdir. Bu yig‘indi arab raqamlarining to‘plamiga teng bo‘ladi. Masalan, M} 1, SM} 9, LXX} 7,VIII} 8 - bu ifoda 1978 ni bildiradi. Atrofimizdagi narsalarning katta-kichikligi bir xil emas. Masalan, bino va inshootlarni kichraytirib chizishga to‘g‘ri keladi. Ularning tasviriy standarti formatdagi listlarga sig‘maydi. Mayda detallarni, masalan, soat mexanizmi va boshqa asbob detallarini esa ko‘pincha kattalashtirib chizishga to‘g‘ri keladi, chunki kattalashtirilgan tasvir chizma chizishni osonlashtiradi va narsaning shakli haqida yaqqolroq tasavvur beradi. Ayrim detallarning chizmalarini o‘z kattaligida tasvirlash mumkin. Masshtab — tasvirning uzunlik o ‘lchovlari bilan buyumning mos uzunlik o ‘lchovlari o‘rtasidagi nisbatdir. Kattalashtirish masshtabini ham, kichiklashtirish masshtabini ham ixtiyoriy ravishda tanlash mumkin emas. Chizmalarning masshtablari standartlashtirilgan. Standartga muvofiq quyidagi masshtablar qabul qilingan. Kichiklashtirish masshtabi: • 1:2; 1:2,5; 1:4; 1:5; 1:10 va h.k. Kattalashtirish masshtabi: • 2:1; 2,5:1; 4:1; 5:1; 10:1 va h.k. 24 Natural masshtab 1:1. Eng maqbul masshtab 1:1 dir. Bu holda tasvirni chizish uchun uning o ‘lchamlarini qayta hisoblash shart emas. Shuni esda tutish kerakki, tasvir qanday masshtabda chizilm asin, chizmaga haqiqiy o‘lchamlari, ya’ni tasvirlangan detalning o‘lchamlari qo‘yiladi. Masshtablarning chizmalarda ishlatilishi 4-shaklda ko‘rsatilgan. M2:l 4-shakl. Masshtabning chizmada qo‘llanilishi: a — kichraytirilgan; b — normal (asli); d — kattalashtirilgan. Sanoatning hamma tarmoqlarida va loyihalash tashkilotlarida bajarilgan barcha chizmalar asosiy yozuvlar bilan beriladi. Asosiy yozuv buyumning ish chizmasida bajariladi va chizma qog‘ozining pastki o ‘ng burchagiga joylashtiriladi. Asosiy yozuvlar konstruktorlik hujjatlarining turiga qarab O‘zD St 2.104-98 da belgilangan formalarda bajariladi. Oliy va o ‘rta maxsus bilim yurtlarida barcha o ‘quv chizmalarini bajarishda O‘zD St 2.104-98 da tasdiqlangan asosiy yozuvdan foydalanish tavsiya etiladi. Asosiy yozuv grafalarida quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: l-ustunda — buyumning nomi bosh kelishikda birlikda yoziladi, masalan, tishli g‘ildirak nomlar yozuvi bo‘lib, bir qatordan ikkinchi qatorga ko‘chirish mumkin emas va nomning oxiriga nuqta belgisi qo‘yilmaydi (5-shakl). 25 . 2 0 . V V V 185 5 , 70 _. 50 ,7 10 23 15 10 15 , 17 18 i Jl 2 5 !n 14 15 16 17 18 1 Liter MassaMassh. O‘zList 4 5 6 Provekt Jo Teksh. O ‘qidi List 7 Listlar 8 11 12 13 2 0 9 »o| 10 r Nusxa ko‘chirdi 19 20 ''i 5-shakl. 2-ustundahujjat (buyum chizmasi)ning belgisi; 3-ustunda — detal materialining nomi (bu ustun faqat detal chizmalarida to‘lg‘aziladi); 4-ustunda — chizmaning shartli ravishda harf bilan belgilangan literi, o ‘quv chizmalari uchun «U» literi belgilangan; 5-ustunda — buyumning massasi; 6-ustunda — chizma listining tartib raqami (bitta listdan iborat bo‘lgan hujjatlarda bu ustun to‘lg‘azilmaydi); 7-ustunda — chizmaning umumuy listlari soni; o‘q chizmalarida chizma bitta listda tasvirlangan bo‘lsa, bu ustunda 1 raqami yoziladi; 8-ustunda — listlar soni; 9-ustunda — o ‘quv yurtining nomi va talabalar guruhining shifri yoziladi; 10-ustunda — chizmaga imzo chekkan shaxs bajargan ishining xarakteri, masalan, loyiha tuzdi, maslahat berdi, chizdi, qabul qildi kabilar yoziladi; 11-ustunda — chizmaga imzo chekkan shaxslarning familiyasi yoziladi; 12-ustunda — familiyasi 11-ustunda ko‘rsatilgan shaxslarning imzosi; 13-ustunda — chizmaga imzo chekilgan sana; O‘quv chizmalarida 14—25-ustunlar to‘lg‘azilmaydi; 26 26-ustunda — hujjat (chizma)ning belgisi, bu belgi, 11 va undan katta formatlarning asosiy yozuvi listning uzun tomoniga joylashtirilganda 180° ga burilgan holda ko‘rsatiladi va 11 formatdan katta listlarning asosiy yozuvi listning qisqa tomoniga joylashtirilsa, u holda bu belgi 90° burilgan holatda ko‘rsatiladi. 1.7. Chizmalarga oMcliam qo‘yish Chizmalarga o ‘lchamlar O‘zDSt 2.307-96 ga muvofiq qo‘yiladi. 1. O‘lchamlar chizmalarda o ‘lcham chiziqlari va o‘lcham sonlari yordamida ko‘rsatiladi. O‘lcham sonlari tasvirlanuvchi buyum va uning elementlarining kattaligini aniqlashga asos bo‘ladi. O‘lcham sonlarini chizmada 3,5 shrift bilan yozish tavsiya etiladi. 2. Mashinasozlik chizmalarida chiziq o ‘lchamlari hamma vaqt millimetr hisobida qo‘yiladi. Biroq u chizmada ko‘rsatilmaydi. 3. Chizmaning qanchalik aniq bajarilishidan va masshtabidan qat’i nazar, hamma vaqt chizmada detalning haqiqiy o ‘lchami yozilishi kerak. 4. Chizmadagi har bir o ‘lcham faqat bir marta ko‘rsatiladi. Chizmada o ‘lchamlar mumkin qadar kam bo‘lishi va shu bilan birga buyumni tayyorlash hamda nazorat qilish uchun yetarli bo‘lishi zarur. 5. O‘lcham sonlari o ‘lcham chizig‘i ustiga yoziladi. O‘lcham chizig‘i strelkalar bilan tugallanadi. O‘lcham chizig‘ining strelkalari o ‘zining o ‘tkir uchi bilan kontur chiqarishi va o ‘q chiziqlariga tegib turishi lozim. Strelkalar o ‘lchami asosiy tutash chiziqlar yo‘g‘onligiga nisbatan L=(6-10)S; h = 2S olinadi (6-shakl). 6-shakl. Strelkaning shakli va o‘lchami. 27 6. Kesimlarga o ‘lcham qo‘yishda o ‘lcham chiziqlari bu kesmaga parallel ravishda, chiqarish chiziqlari esa o ‘lcham chiziqlariga perpendikular holda o ‘tkaziladi (7-shakl). 7. Burchaklar o ‘lchami shu burchak uchidan chiqarilgan radial chiqish chiziqlariga o ‘tkazilgan yoyda ko‘rsatiladi (8-shakl). 50°±5 M m 7-shakl. Chiqarish va o‘lcham chiziqlari. 8-shakl. Burchak o‘lchamini qo‘yish. 8. Yoy o ‘lchami, aylana yoyiga parallel o ‘tkazilgan o ‘lcham chizig‘ida ko‘rsatiladi, chiqarish chiziqlari esa burchak bissektrisasiga parallel chiziladi va o ‘lcham soniustiga yoy belgisi «п» qo‘yiladi (9-shakl). Yoy o ‘lchamining chiqarish chiziqlari radial ravishda joylashtirilishi mumkin. Agar shunday konsentrik yoylar yana bo‘lsa, o ‘lcham qaysi yoyga tegishli ekanligi ko‘rsatilishi zarur (10-shakl). 75 Щ6 9-shakl. Yoy o‘lchamini qo‘yish. 10-shakl. Aylana yoyining o‘lchamini qo‘yish. 28 9. Chiqarish chiziqlari o‘lcham chiziqlarining strelkalari uchidan 1^5 mm chiqib turishi kerak. O‘lcham chiziqlari tasvir konturining tashqarisiga chiqarib qo‘yilgani ma’qul. 10. Parallel o ‘lcham chiziqlari oralig‘i, shuningdek, o‘lcham chizig‘idan kontur, markaz, o‘q, chiqarish chiziqlarigacha kamida 6 mm bo‘lishi kerak (uni 6^10 mm olish mumkin). 11. O‘lcham chizig‘ida ketma-ket joylashgan strelkalarni qo‘yish uchun joy yetarli bo‘lmasa, chiqarish chizig‘iga qo‘yiladigan ba’zi strelkalar nuqta yoki 45° ostida o ‘tkaziladigan shtrix chiziqchalari bilan almashtirilishi mumkin (11-shakl, a, b). 11-shakl. Joy yetishmagan hollarda strelkani nuqta yoki chiziqcha bilan almashtinsh. 12. Diametr belgisi «0» barcha hollarda ham diametr o‘lchami soni oldiga qo‘yiladi . Belgi aylanasining diametri aynan shu chizma uchun qabul qilingan o ‘lcham sonlari balandligining taxminan 5/7 qismiga teng. Aylana o‘rtasidan o ‘tuvchi chiziq asosiy yozuvga yoki o‘lcham chizig‘iga nisbatan 75° qiyalatib o ‘tkaziladi (12-shakl). 29 12-shakl. Diametr belgisining shakli va o‘lchami. 13. Radius o ‘lchami oldiga barcha hollarda ham R bosh harfi qo‘yiladi (13,15,17-shakllarga qarang). 14. Aynan 10-shaklda ko‘rsatilgan hollarda o‘lchanayotgan kesma bilan chiqarish chiziqlari parallelogramm hosil qilsin. 15. Chiziqli o ‘lchamlarning o ‘lcham chiziqlari har xil qiyalikda b o‘lsa, o ‘lcham sonlari va harfli belgilari chiqarish chizig‘i tokchalariga yozib ko‘rsatiladi. 16. Agar o ‘lcham sonini yozish uchun o ‘lcham strelkalari orasida joy yetarli b o‘lmasa, 13-shaklda ko‘rsatilganidek, o ‘lcham sonini iloji boricha shaklning o ‘ng tomonida joylashtirish kerak. 17. O‘lcham sonlarini boshqa biror chizma chiziqlari bilan kesish yoki bo‘lib qo‘yishga yo‘l qo‘yilmaydi. O‘lcham chiziqlari kesishgan joyda o ‘lcham sonlarini yozish mumkin emas. O‘lcham sonlari yozilgan joyda o ‘q va shtrixlash chiziqlarini uzish lozim (14-shakl). 18. Bir qancha parallel o ‘lcham chiziqlari o ‘tkazilganda ular orasidagi o ‘lcham sonlari shaxmat tartibida yozilishi lozim (15-shakl). 19. Aylana yoyi markazining vaziyatini ko‘rsatish zarur bo‘lmasa, radius o ‘lcham chizig‘i uzib ko‘rsatilishi mumkin (16-shakl,
20. Yumaloqlash radiuslari mazkur chizmaning barcha joyida bir xil bo‘lsa yoki biror radius bir necha marta takrorlansa, bu radiuslarning o‘lchamlarini bir joyda, ya’ni chizmaning ochiq joyida (asosiy yozuv yuqorisida) quyidagicha ko‘rsatish tavsiya etiladi: «Yumaloqlash radiuslari 4 mm», «ichki yumaloqlash radiuslari 8 mm», «ko‘rsatilmagan radiuslar 3—5 mm» va h.k. 21. Sferaning diametri yoki radiusini ko‘rsatuvchi o ‘lcham sonlarining 0 (R) belgisi qo‘yilganida «sfera» so‘ziyozilmaydi (17-shakl). Chizmada sferani boshqa sirtlardan ajratish qiyin b o‘lsa, o ‘lcham sonlari oldiga «sfera» so‘zi qo‘shib yoziladi, masalan, «Sfera 028», «Sfera R22». 22. Kvadrat yoki kvadrat shakli teshiklarning o ‘lchamlari 18-shaklda ko‘rsatilganidek qo‘yiladi, kvadrat «□» belgi bilan ifodalanadi va u o ‘lcham sonidan oldin qo‘yiladi. 23. Bir necha o‘lcham chiziqlari chizilganda chiqarish va o ‘lcham chiziqlarining o‘zaro kesishuviga yo‘l qo‘yilmaydi.

2.