Konstruksiyalar

Taqrizchilar: 
  Nizamov Sh.R. – Toshkent arxitiktura-qurilish instituti,
                          t.f.n., prof.,
Shoumarov N.B. – Toshkent temiryo‘l muhandislari instituti, 
                          t.f.n., dots.  
ISBN 978-9943-6171-6-2
© «O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti, 2019

---

3
KIRISh
Texnik va iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ko‘ra beton va temir-be-
ton hozirgi kunda ham dunyo bo‘yicha konstruksiyaviy qurilish 
materiallari orasida yetakchi rolni egallab turibdi. Temir-be-
ton o‘zi ning noyob xossalari tufayli tannarxi qimmat bo‘lgan 
metalning o‘rnini egallab, XX asr materiali nomini oldi. Beton 
va temir-betonning keng miqyosda qo‘llanilishi tufayli qurilish 
texnologiyasida ham inqilobiy o‘zgarishlar qilishga, uzoq mud-
datga chidamli ulkan inshootlarni tiklashga imkoniyat yaratil-
di. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha temir-beton XXI asrda ham 
yetakchilik rolini saqlab qoladi. Yevropada 2025-yilgacha quri-
lishni rivojlantirish bo‘yicha Yevropa Ittifoqi Ekspert komissi-
yasining ma’ruzasida ta’kidlanishicha, zamonaviy qurilish ma-
teriallari quyidagi talablarga javob berishi lozim:
– tabiiy resurslardan minimal, chiqindilardan maksimal 
foydalanish;
– mustahkamlik va uzoq muddatga chidamliligini yanada 
oshirish;
– qayta ishlash va ikkinchi marta foydalanish imkoniyat-
larini saqlash;
–  yuqori estetik va me’moriy sifatlar;
– ishlab chiqarish va ekspluatatsiya jarayonida ekologik 
xavf sizlik.
Ushbu talablarga beton va temir-beton konstruksiyalari to‘la 
javob beradi. Shu tufayli dunyo bo‘yicha temir-beton ishlab 
chiqarish 2 mlrd m
3 
dan ortib ketdi. Masalan, bir tonna po‘lat 
ishlab chiqarish uchun 20 tonna dastlabki resurslar ishlatila-
di. Shulardan 19 tonnasi atrof-muhitga qaytadi. Beton ishlab 
chiqarish esa chiqindisiz bo‘lishi bilan birga boshqa sohalar-
ning chiqindilarini utilizatsiya qilishga yordam beradi. Tad-
qiqotlarning ko‘rsatishicha ayrim xavfli sanoat chiqindilari be-
tonda neytrallashadi. Shularni hisobga olib, aytish mumkinki, 

---

4
temir-beton XXI asrda ham qurilishda asosiy materiallardan 
biri bo‘lib qoladi.
Qo‘llanmani yaratishda V.V. Gabrusenkoning «Основы рас-
чета железобетона», B.A. Asqarovning «Qurilish konstruk-
siyalari», B.A. Asqarov va Sh.R. Nizomovning «Temir-be-
ton va tosh-g‘isht konstruksiyalari» nomli darslik va o‘quv 
qo‘llanmala ridan, shuningdek mualliflarning uzoq yillik peda-
gogik va il miy-tadqiqot ishlarida orttirgan tajribalaridan foyda-
lanilgan. Mazkur o‘quv qo‘llanma arxitektura va qurilish ta’lim 
sohasining barcha yo‘nalishlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, un-
dan muhandis-texnik xodimlar va loyihachilar ham foydala-
nishlari mumkin. Qo‘llanmada keltirilgan ma’lumotlar yanada 
tushunarli bo‘lishi uchun savol-javob tarzida yoritilgan.
O‘quv qo‘llanma 11 ta bobdan iborat bo‘lib, 5340200 – «Bi-
nolar va inshootlar qurilishi» ta’lim yo‘nalishining fan das-
turiga moslangan. Shuningdek, qo‘llanma mualliflarining o lib 
borgan ilmiy-tadqiqot natijalari ham tegishli boblardan o‘rin 
olgan. Qo‘llan 
mani yaxshi o‘zlashtirish muhim ahamiyatga 
ega dir. Chunki unda materiallarning elastik-plastik deformatsi-
yalanishi, betonning armatura bilan ishlash shartlari, od diy va 
oldindan zo‘riqtirilgan temir-beton konstruksiyalarning kuch-
langanlik, deformatsiyalanish holati, konstruksiyalarni mustah-
kamlik va darzbardoshlikka hisoblash asoslari yoritilgan. Maz-
kur bilimlarga ega bo‘lmay turib, konstruksiyalarni bexato 
loyihalashgina emas, balki ularning ishi to‘g‘risida to‘la tasav-
vurga ham ega bo‘lish mumkin emas. 
Ushbu o‘quv qo‘llanmani o‘qishdan oldin temir-beton kon-
struksiyalari to‘g‘risida ma’lum darajada bilimga ega bo‘lish 
lozim. Shundagina savol-javob tarzidagi materiallar olingan 
bilimlarni mustahkamlaydi va ayrim muammoli masalalarni 
to‘la tushunib olishga yordam beradi.

---

5