Korporativ boshqaruv fakulteti

2.Kichik biznesning davlat iqtisodiyotidagi ahamiyati
Butun dunyoda iqtisodiyotni xarakatlantiruvchi kuchi sifatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik (KBXT) sohasini asosiy o‘rinni egallab kelmoqda. Dunyoning rivojlangan mamlakatlari Fransiya, Italiya, Yaponiya, Germaniya, AQSh davlatlarida YaIMdagi KBXTning ulushi 50-60 foiz atrofida bo‘lib, bundan ko`rinib turibdiki butun dunyoda iqtisodiyotida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik qanchalik muhimliligi yaqqol ko`rinib turibdi. Hozirgi kunda yurtimizda keng qamrovli iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirzeyoyev tomonidan tez va ildam qadamlar bir nechta eng muhim sohalarda qo`yilmoqdaa, shu jumladam yurtimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ham katta etibor qaratilmoqda, hozirgi vaqtgacha yurtimizda davlat ulushini kamayrish yani xususiylashtirish ishlari yuqori suratlarda amalga oshirilmoqda bundan asosiy maqsad iqtisodiyotda raqobat muhitini yaratish va haqiqiy bozor iqtisodiyoti qonuniyatlarini qo`llash orqali tezda o`ylangan maqsad va rejalarni kutilganidanda yaxshiroq tugallash vazifalari qo`yilmoqda bularning barchasi bir narsaga xizmat qiladi, yurtimizda aholining turmush darajasini yaxshilash ularning hayotdan rozi bo`lib yashashiga xizmat qiladi. O‘zbekistonda 2020- yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ko`rsatkichi YaIm ning 53,9 foizni tashkil qilmoqda. KBXTni yanada rivojlantirishda investisiyalarning o‘rni beqiyosdir. Mamlakatimiz hududlariga ajratilayotgan investisiya miqdorini qanday taqsimlanayotganini statistik o‘rganish muhimdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek: “Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qaysi davlat faol investisiya siyosatini yuritgan bo‘lsa, o‘z iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga erishgan. Shu sababli ham investisiya – bu iqtisodiyot drayveri, o‘zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Investisiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga, hududlarga yangi texnologiyalar, ilg‘or tajribalar, yuksak malakali mutaxassislar kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi”[1]. Bu esa kelgusida barcha sohalar kabi hududlarda KBXT sohasiga ham investisiyalarni keng jalb etib, aholining ish bilan bandligi va aholi pul daromadlari oshirish natijasida aholi turmush farovonligini yaxshilashga olib keladi
Milliy iqtisodiyotmizda ishlab chiqarishni yangi texnika va texnologiyalar bilan ta’minlash, xalqaro bozorda o‘z o‘rni, mavqeiga ega bo‘lishi, raqobatbardosh hamda sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun KBXT sohasiga investisiyalar jalb qilish, ulardan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoev “Ayniqsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalar 4,2 milliard dollarni tashkil etib, 2018 yilga nisbatan – mana shu raqamga e’tiboringizni qaratmoqchiman – 3,1 milliard dollarga yoki 3,7 barobaro‘sdi. Investisiyalarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 37 foizga yetdi” [2] – deb ta’kidlab o‘tdi. KBXT sohasiga kiritilayotgan investisiyalar hozirgi koronovirus pandimiyasi sharoitida inqirozli jarayonlarni yumshatish va ularni boshqarishning eng muhim vositalaridan biridir, chunki aynan investision faollikni oshirish orqali KBXT sohasidagi qator inqirozli jarayonlarni hamda inqiroz paytida bo‘lgan kichik korxonalarning daromad darajasi, to‘lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligini ta’minlashga, ular iqtisodiy faolligini oshirishga yordam beruvchi omillardan sanaladi. Shunday ekan, hozirgi paytda mahalliy kichik korxonalar tomonidan to‘lov qobiliyati va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha keskin muammolarga duch kelmoqda. Investisiya qarorlar sifatini ta’minlash orqali investision faoliyat samaradorligini oshirish har qanday korxona faoliyati va uning inqirozdan chiqish jarayonini me’yorlashtiradigan ta’minlaydigan mexanizmlardan biridir. Kichik korxona investision faoliyatini amalga oshirish bosqichlari orasida, quyidagi uchta asosiy qoidani ajratib ko‘rsatish mumkin: investisiya to‘g‘risida qaror qabul qilish, investisiyalarni amalga oshirish va yangi tashkil etilgan investisiya faoliyati ob’ektini tanlash. Ma’lumki, dunyodagi taraqqiy topgan davlatlarda KBXT yalpi ichki mahsulot hajmida yetakchi va hal qiluvchi o‘rinni egallab kelmoqda. Hozirgi kunda respublikamizda tizimli dasturlar asosida bu sohani qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish borasida izchil ishlar amalga oshirilmoqda. Bu esa o‘z navbatida mamlakatimizning iqtisodiy qudratini mustahkamlashga va YaIMni ko‘paytirishga imkoniyat yaratadi. Mamlakatimiz Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi “Respublika iqtisodiyotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalarni jalb qilish mexanizmini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4300-sonli Qarori qabul qilindi. Unda mamlakatimiz iqtisodiyotiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalarni jalb qilish faoliyati samaradorligini oshirish, xorijiy investorlarni mamlakatimiz imkoniyatlari va salohiyati to‘g‘risida xabardor qilish, xorijiy investisiyalarni jalb etish va o‘zlashtirish sohasida davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy ijro hokimiyati organlari faoliyatini muvofiqlashtirishni yaxshilash ko‘zda tutilgan [3]. Shu nuqtai nazardan, KBXT sohasini rivojlanishi hududlar miqyosida har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, uning innovasion rivojlanishini ta’minlash uchun, hamda YaIM, YaHMdagi ulushini oshirish va qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish kabi yo‘nalishlarda tizimli chora-tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda. Biroq, respublikamizning barcha hududlarida KBXTni rivojlantirish jarayonlari barqaror yuksalyapti deb bo‘lmaydi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotni rivojlantirish, aholi bandligi va daromadlarini oshirishda muhim omildir. Ushbu soha vakillarini har taraflama qo’llabquvvatlash maqsadida oxirgi ikki yarim yilda Prezidentning ellikdan ortiq farmon va qarorlari qabul qilindi. Jumladan, tadbirkorlik faoliyatini davlat ro’yxatidan o’tkazish, turli ruxsatnomalar olish va boshqa ko’plab xizmatlar tartib-qoidalari soddalashtirildi.(3) Bu borada qulaylik yaratish uchun Davlat xizmatlari agentligi va uning joylardagi markazlari tashkil etildi. Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo’yicha vakil (Biznes-ombudsman) lavozimi joriy qilindi [20-24]. Barcha hududlarda tadbirkorlar murojaatlarini qabul qilib, hal etishga ko’maklashadigan Bosh vazir qabulxonalari tashkil etildi. Vazirlar Mahkamasi huzurida Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash davlat jamg’armasi faoliyati yo’lga qo’yilib, unga 200 milliard so’m va 50 million dollar mablag’ ajratildi. Shu bilan bir qatorda tijorat banklari tomonidan tadbirkorlarga ajratilayotgan kreditlar hajmi oshdi. Bunday amaliy choralar o’z natijasini bermoqda. Kichik biznes mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining qariyb 60 foizini, sanoat mahsulotlari hajmining uchdan birini, qishloq xo’jaligi mahsulotining 98 foizini, investitsiyalarning yarmini taʼminlamoqda. Ko’pgina viloyatlarda eksportning 70-90 foizi aynan kichik biznesga to’g’ri keladi.(4) O’zbekiston iqtisodiy islohotlarning bosh maqsadi ochiq tashqi siyosatli, barqaror ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolar jamiyatini qurish hisoblanadi. Respublikada bozor qayta o’zgartirishlari qat’iy va izchil amalga oshirilmoqda. Shu sababli ham, Respublikmizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun quyidagi sharoitlar yaratilgan: 1.Kichik biznes subyektlarining ro’yxatdan o’tish vaqti 30 daqiqani tashkil etadi. Yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro’yxatdan o’tish uchun faqat bir dona, yuridik shaxs sifatida kichik korxonani ro’yxatga olishda esa - ikki dona hujjat talab etiladi. 2.Deyarli barcha tarmoqdagi kichik korxonalar kichik biznesni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishning muhim omili hisoblanadigan yagona soliq to’lovi stavkasi, realizatsiya qilingan tovarlar va xizmatlar hajmining 5% ni tashkil etadi. Shu bilan bir qatorda kichik biznes subyektlari uchun yagona ijtimoiy to’lovning amaldagi stavkasi 15% ni tashkil etadi. 3.Yangi tashkil etilgan chet el investitsiyasi ishtirokidagi ishlab chiqarish korxonalarga besh yil davomida ular ro’yxatdan o’tgan kunidagi soliq va majburiy to’lovlar stavkasini qo’llash huquqi beriladi. 2018-yildan boshlab 1 gektardan ko’proq yer maydoniga ega bo’lgan kichik korxonalar yagona yer solig’i to’lashi belgilab qo’yildi. 4.Kichik biznesni moliyaviy qo’llab-quvvatlash quyidagi yo’llar orqali amalga oshirilmoqda: banklar tomonidan imtiyozli stavkalar bo’yicha kreditlar berish; tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat jamg’armasining tadbirkorlik faoliyatiga berilgan kredit mablag’larining 50% miqdoridagi kafillik va tijorat banklari kreditlari bo’yicha hisoblangan foiz xarajatlarini qoplash. 5.Tadbirkorlik subyektlarining huquqlarini va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga ma’sul institut tomonilan biznes manfaatlari himoyalangan. O’zbekistonda kichik biznes subyektlari faoliyatini rejadan tashqari tekshirish bekor qilindi, shuningdek birinchi marta sodir etilgan moliyaviy-xo’jalik huquqbuzarlik uchun tadbirkorlik subyektlari ma’muriy jarimalarning barcha turlaridan ozod etilgan. 6.Respublikaning barcha hududlarida tadbirkorlik subyektlariga davlat xizmatlarini ko’rsatuvchi “yagona darcha” tamoyili ostida faoliyat ko’rsatadigan markazlarda tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlovchi markazlar tashkil qilingan. Tadbirkorlik faoliyatini endi boshlovchi subyektlar uchun o’zlarining biznes rejalarini tuzish, huquqiy va amaliy ko’mak berish, shuningdek faoliyatlari uchun zarur ma’lumotlarni olishlari uchun “biznes-inkubatorlar” tashkil etilgan. Kichik biznesning mamlakat iqtisodiyotiga qo’shadigan hissasini oshirilishini, kichik sanoat zonalarining yaratilishi, investitsion muhit va raqobat muhitini yaxshilanishi, kichik biznes bilan davlat-xususiy sherikchiligi doirasida davlat xaridlari hajmini kengaytirilishi, yirik va kichik korxonalar o’rtasida o’zaro manfaatli hamkorlikni mustahkamlanishi, innovatsiya jarayonlariga tadbirkorlik subyektlarini jalb qilish orqali ko’rishimiz mumkin. Shuni ham ta’kidlash joizki, yetarli eksport salohiyatiga ega bo’lgan, biroq ayni paytda yanada rivojlanish uchun yetarli darajada kapitalga ega bo’lmagan muvaffaqiyatli va istiqbolli kichik korxonalarni moliyaviy qo’llab-quvvatlash katta ahamiyatga ega. Ushbu chora-tadbirlarlarni samarali kichik biznes sohasida ko’proq ish o’rnini yaratishga, jahon bozoriga kirish imkoniyatlarini oshirishga yordam berib, mamkalatni eksport salohiyatini oshirishga va aholi daromadlarini oshishiga imkon yaratadi

Ko`rsatkichlar	2017	2018	2019	2020	2021	2022
YaIM	76.4	75.3	62,7	56,0	55,7	54,5
Sanoat	45,3	41,2	37,4	25,8	27,9	27.0
Qurilish	66,9	64,8	73,2	75,8	72,5	72,4
Bandlik	78,2	78,0	76,3	76,2	74,5
Eksport	22,0	22,0	27,2	27,0	20,5	22,3
Import	53,6	56,2	56,2	61,6	51,7	48,7

1-jadval.Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi²
Jadvaldan ko`rinib turibdiki hozirgi kunda yurtimizda 2021-yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ulushi 54.5 foizni tashkil etdi.Yuqoridagi ko`rsatkichlardan shunday bir xulosaga kelsak bo`ladiki yillar kesimida kichik biznesning ulushi YaIM da kamayib borganligini ko`rishimiz mumkin buning asosiy sabablari shuki Covid -19 virusining 2019 –yilda paydo bo`lib keng miqyosda tarqalishi ham o`z tasirini o`tkazmasdan qolmadi
Yurtimizda hozirgi kunda umumiy kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining umumiy ulushini ko`rishimiz mumkin. Ko`rinib turibdiki yurtimizda olib borilayotgan islohotlarning o`z samarasini va barcha amalga oshirilayotgan islohot va harakatlarning ijobiy natijasini ko`rishimiz mumkin. 2014-yil O`zbekistonda umumiy faoliyat yuritayotgan kichik biznes korxonalarining umumiy sonini ko`radigan bo`lsak o`sha vaqtda umumiy 213643 ta kichik biznes subyektlari o`z faoliyatini olib borganini ko`rishimiz mumkin.Hozirgi kunga keladigan bo`lsak tadbirkorlik subyektlari kichik biznes faoliyatida jami 488936 ta 2022-yil yanvar oyi malumotlari asosida shunchan tashkil etdi. Umumiy olib qarasak manshu o`tgan sakkiz yil mobaynida bo`lgan o`zgarishlar qariyib kichik biznes subyektlari soni ikki barobarga oshdi bundan shunday xulosaga kelsak bo`ladiki yurtimizdagi yaratib berilgan iqtisodiy erkin muhit va shart-sharoitlar natijasida tadbirkorlik faoliyati ildam rivojlanmoqda buning barchasi iqtisodiyotimizning yanada rivojlanishiga va aholing turmush tarzi yanada o`sishiga olib keladi. Bunga qo`shimcha tarzda kichik biznesni davlat tomonidan rag`batlantirishga ham katta etibor berilmoqda buning asosiy sabablaridan biri bilamizki covid-19 pandemiyasi ham kichik biznesga tasir qildi.