(1)
Xavodagi suv bugi elastikligi deyilganda , xavodagi suv bugining parsial bosimi tushuniladi.
Tirik organizmlarning tuprokning namlikni yukotishi nisbiy namlikka boglik. Inson uzini yaxshi xis kilishi uchun nisbiy namlik 60 – 70% atrofida bulishi kerak. Namlikni aniklash uchun Avgust psixrometridan foydalaniladi. Psixrometr ikkita bir xil termometrdan iborat bulib ulardan birining uchiga rezervuardagi suvga botirib kuyilgan mato uralgan. Xavo suv buglari bilan tuyinmagan bulsa matodagi suv buglanadi. Va termometr rezervuari soviydi. Natijada termometr past temperaturani kursatadi. CHunki nisbiy namlik kichik bulganda suv bugi tuyinishdan uzok bulgani uchun xul termometr xam past temperaturani kursatadi.
Nisbiy namlik oshib borgani sari buglanish kamayadi. Va xul termometrning kursatishi kuruk termometrnikiga yakinlashadi. Nisbiy namlik 100% bulganda , suv umuman buglanmaydi. Va xul termometrniki bilan bir xil buladi. Ikkala termometr kursatishlarining ayirmasiga karab psixrometrik jadval yordamida xavoning nisbiy namligini aniklash mumkin.
ifodaga kura absolyut namlik kuyidagicha aniklanadi, ya’ni
(2)
Bu erda ρ0 – ma’lum temperaturadagi xavoning 1m3 xajmdagi tuyintirish uchun zarur bulgan suv bugining massasi
Biz idish kuyilgan suyuklik sirtining suyuklik bilan idishning kattik devorlari orasidagi chegara yakinida ya’ni suyuklik molekulalari bilan kattik jism molekulalari orasidagi Uzaro ta’sir kuchlari sezilarla rol uynaydigan joyda biror egrilikka ega bulishini kurdik . sirtning kolgan kismlari yassi buladi , chunki bu kismida ogirlik kuchi molekulyar uzaro ta’sir kuchlarini engadi. Birok sirtning umumiy kattaligi uncha katta bulmasa , masalan , suyuklik tor idishga kuyilgan bulsa , devorlarning ta’siri suyuklikning butun yuziga yoyiladi va suyuklik uzining butun sirti buylab egrilanadi. Agar suyuklik kuyilgan idishning ulchamlari , yoki yanada umumiyrok xolda suyuklikni chegaralovchi sirtlar orasidagi masofa suyuklik sirtining egrilik radiusi bilan takkoslanarli bulsa u xolda bunday idishlar kapillyar idishlar deyiladi. Bunday idishlarda buladigan xodisalar kapillyar xodisalar deyiladi. Kapillyarlik bilan boglik bulgan eng xarakterli xodisalarni kuraylik. Kapillyar idishlar uchun avvalo ularda suyuklik sirtining egri bulishi xarakterli bulgani uchun , tabiiyki , bu erda sirtning egriligi tufayli xosil bulgan kushimcha bosimning ta’siri katta buladi. Bunday kushimcha bosimning bevosita natijasi kapilliyar kutarilish deb nomlangan xodisadir.1- rasmda suyuklikli keng idishga tushurilgan ingichka naycha tasvirlangan . Naychaning devorlari suyuklik bilan xullanadi deb faraz kilaylik .U xolda naychaga kirgan suyuklik botik menisk xosil kiladi. Naycha shunchalik ingichkaki uning r radiusi meniskning r0 radiusiga teng bulsin. Sirtning egriligidan xosil bulgan bosim tufayli naychani tuldirgan suyuklik meniskning egrilik markaziga ya’ni yukoriga karab yunalgan p bosim ta’sirida duch keladi. Bu bosim ga teng buladi. Bu erda r0 – menisk radiusi σ suyuklikning sirt taranglik koeffitsienti. Bu bosim ta’sirida suyuklik nay buylab h satxga kutariladi, bu satxda shu balandlikdagi suyuklik ustunining ρgh gidrostatik bosimi p bosimni muvozanatlaydi. Binobarin , kuyidagi
(1)
Tenglik muvozanat sharti buladi. Bu erda ρ – suyuklikning zichligi , g – ogirlik kuchining tezlanishi. Bu tenglik kapillyarda suyuklikning kutarilish balandligini ifodalaydi.
Kutarilish balandligi h bilan naychaning radiusi r orasidagi boglanishni aniklash kiyin emas. Buning uchun 2 – rasmga murojaat kilaylik. Bu rasmda menisk va kapillyar yirik masshtabda tasvirlangan. Menisk bir kismini tashkil kilgan sferaning markazi O nuktada buladi . suyuklikning kapillyar devorlari Bilan tegishuvchi chegaraviy burchagi θ ga teng.CHizmadan ekanligi bevosita kelib chikadi. SHuning uchun tenglik kuyidagi kurinishda kayta yoziladi. bundan
Jumladan, kapillyar devorini batamom xullaydigan binobarin θ = 0 va cosθ = 1 bulgan suyuklik uchun kuyidagiga ega bulamiz:
(2)
Kutilganidek , kapillyarda suyuklikning kutarilish balandligi , kapillyar radiusining kamayishi va sirt taranglik koeffitsientining kattalashtirishi Bilan ortib boradi.
Agar suyuklik , kapillyarni xullamasa manzara aksincha buladi. CHunki endi menisk kavarik buladi. Egrilik radiusi esa tashkarida emas, balki suyuklik ichida buladi .
Xammaga ma’lum bulgan bir kator xodisalar ingichka egri bugri shakldagi govaklari bulgan bosma kogazning suyuklikni shimib olishi .
Kapillyar kutarilishni, albatta silindrsimon , kapillyarlardan boshka kurinishda xam kuzatish mumkin. Suyuklik bir – biriga juda yakin keltirilgan ikkita plastinka orasida xam yukori kutariladi. Agar plstinkalar bir – biriga parallel bulsa u xolda menisk silindrsimon shaklda buladi. Bu xolda , kapillyar kutarilishning balandligi kuyidagi formula orkali aniklanadi.
(3)
Bu erda d – plastinkalar orasidagi masofa. (3) formula (1) ning uzi bulib chikadi. Fakat silindrik sirt ostida suyuklikning ga teng bosim ta’sirida bulishini nazarda tutish kerak. Bu erda R menisk radiusi bulib plastinkalar orasidagi d masofa bilan shunday munosabat orkali boglangan:
(4)
(3) formula kuyidagi oddiy demonstratsion tajriba bilan kursatiladi. Ikkita tozalab yuvilgan shisha plastinkani ponasimon shaklda xosil kiladigan kilib joylashtiriladi va uni suvga tushiriladi. Suv toza shishani xullaydigan bulgani uchun yukoriga kutariladi. Birok kutarilish balandligi (3) formulaga muvofik plastinkalar orasidagi masofa ortgan sari kamayib boradi. Pona kirrasidan xisoblangan x masofa ortgan sari bu masofa xam ortib boradi. Agar φ – plastinkalar orasidagi burchak bulsa u xolda plastinkalar orasidagi masofa d = φx ga teng buladi. SHuning uchun suyuklik satxining h balandligi x uzgarish bilan kuyidagicha boglik:
(5)
formulaga muvofik uzgaradi.
Asbob uskunalar.Kulda yasalgan avgust psixrometri , stakan , suv , pilik .
