Lim vazirligi

Ishlarning nazariy asoslari. Tog’ jinslariga musbat-manfiy yuklarning ta’sir qilishi ularda musbat-manfiy deformasiyalarni yuzada keltiradi. Natijada elastik deformasiyalar tarqalishining to’lqinli jarayoni hosil bo’ladi. Elastik to’lqinlar moddada deformasiyalarning tarqalishini ifodalashini nazarda tutsak, u holda moddalarning turiga bog’liq holda to’lqinlar har xil turlarda bo’linadi, jumladan: bo’ylama, ko’ndalang, yuzaki, bukiluvchi aylanma va h.k. Hajmiy qisish va cho’zish deformasiyasi moddada har qanday muhitda (gaz, suyuqlik va qattiq) bo’ylama elastik tebranishlar tarqalishini yuzaga keltiradi. Siljish deformasiyasi esa muhitda faqat qattiq jinslarda kuzatiladigan ko’ndalang elastik to’lqinlarni yuzaga keltiradi, chunki gaz va suyuqliklarda siljish qarshiligi mavjud emas.

Tog’ jinslarining asosiy akustik parametrlari quyidaqilardan iborat: V_p - bo’ylama to’lqinlar tarqalish tezligi; V_s - ko’ndalang to’lqinlar tarqalish tezligi; V_c

• 
  yuzaki to’lqinlar tarqalish tezligi;  - Puasson koeffisienti; yutilish koeffisienti; Z
  
• 
  to’lqin solishtirma qarshiligi. Tog’ jinslariga, shuningdek elastik to’lqinlarning qaytish va sinish koeffisienti ham xosdir. Muhitning xossalariga bog’liq holda tog’ jinslarida to’lqinlarning har bir turi ma’lum tezlikda tarqaladi. Elastik to’lqinlar tezligi bilan tog’ jinslarining taranglik ko’rsatkichlari o’rtasidagi bog’liqlik guyidagicha ifodalanadi:
  

V_p 

E _ (1  ) _,

m/s,

 (1  )(1  2)

bu erda: V_p - bo’ylama to’lqin tarqalish tezligi, m/s; V_s - ko’ndalang to’lqin tarqalish tezligi; E - bo’ylama elastik moduli (Yung moduli), Paskal yoki kg/sm² larda;  - zichlik, kg/m³;  - Puasson koeffisienti; G - ko’ndalang elastiklik moduli (siljish moduli), Paskal yoki H/m² larda.

V_s 

^G _; V_s 



^E _; V  (0,7  0,75)V ,


s p
2 (1  )

m/s.

Tog’ jinslarida yuzaki to’lqin tarqalish tezligi quyidagicha hisoblanadi: V_L = 0,919 V_p, m/s. Tog’ jinsining zichligi - olingan namunaning og’irligi - G va hajmi

• 
  V ni o’lchash orqali aniqlanadi, silindrik jinslar uchun V  ^d 2 L;
  

4

parallelepipedlar uchun V = abL; L - namuna uzunligi, m; d - silindr diametri; a va

b - tomonlari, m).

V_p va V_s larning qiymatlari orqali Puasson koeffisientini topish mumkin:

p s
V ²  2V ²

 

p s
2(V ²  V ² )

yoqi  

0,5V ²  V ²


p s

p s
V ²  V ^{2 .}

Tog’ jinslari uchun Z muhim xarakteristika bo’lib, u jinsni elastik to’lqinlarni qaytarish va sindirish qobiliyatini ifodalaydi

Z = V_p   kg/m²c (akustik Om).