M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

braxmanlar
(“braxmana” -
braxmanni tushuntirish) bo‘lib, ular samxitlarga mifologik tushuntirishlar 
va marosimlar bayonidan iborat. Gimnlarni shoirlar to ‘qishgan b o isa , 
braxmanlami kohinlar yaratishgan. Braxman tarkibiga 
Aranyaki
(“0 ‘rmon kitobi”) kiradi. U o ‘z uyini tashlab chiqib ketgan 
tarkidunyochilarga m o‘ljallab bitilgan. Ular amaliyotchi bo‘lishlariga
39 
Iqtibos quyidagi m anba ho'yicfia: Н иж пиков С. А. И стория ф илософ ии. 
К ур с
лекций. —М.: Э кзам ен, 2004. - С . 29.
34

---

qaraganda, ko‘proq aqliy mushohada yurituvchilardir. Aynan shular 
braxmanlar marosimlari bilan upanishadlar falsafasini bog‘laydigan 
bo‘g‘in bo‘lishgan.
Veda adabiyotining turi bilan hayot kechirish bosqichlari o‘rtasida 
muayyan muvofiqlik bor. Xususan, samxitlar vedalarni ustoz uyida 
o Lrganishni boshlagan o ‘quvchining ta’limi asosini tashkil etadi. 
Braxmanlar oilada yashayotgan va barcha marosimlarni bajarayotgan uy 
egasi maqomida hayot kechirayotgan inson uchun m o‘ljallangan. 
Aranyaki tarkidunyochilar uchun m o‘Ijallangan, ulardan m a’lum bir 
vaqtda upanishadlar ajrab chiqqan. U qashshoq sayyoh uchun bitilgan 
boMib, qashshoqlik upanishadlar va umuman, butun Hindiston ma’naviy 
madaniyatidagi idealdan iborat.
Oriylaming 
ilk 
dunyoqarashi 
mifologik 
tabiatga 
ega 
va 
k o‘pxudolikka asoslanadi. Rigvedada uch mingdan ko‘proq xudolar 
nomi mavjud. Oriylar mifologik dunyoqarashining qadimgi qatlami 
matriarxatga borib taqaladi. Aditi Pritxivi (“Cheksiz ona-yer”) 12 
o ‘g‘ilga ega. Varuna - tungi yulduzli osmon ifodasi (Elladada bu - Uran) 
va ayni paytda, tun hukmdori. Mitra - kun boshqaruvchisi, Aryaman -
o ‘lgan ajdodlar ruhlarining boshqaruvchisi, Soma — oy xudosi, Vayu — 
shamol xudosi, Yama - o ‘lim va adolatli sud xudosi, Ushas - tong 
xudosi va h.k. Dunyo (jagat) uch olam (loka)dan tashkil topgan deb 
tushuniladi. Agan - Yemi, Indra — havoli makonni, Surya - osmonni 
boshqaradi. Inson - xudolar ijodi mahsuli, u tabiatning bir bo‘lagi. Tana 
o ‘ladi. jon yashashni davom ettiradi, boshqa tanalarga ko‘chib o‘tadi; u 
sam ara
deb ataladi.
Dxarma
— dastlab, qonun va adolatli sud xudosi, keyinchalik 
qonunning o‘zi. Har bir vam a o‘z dxarmasiga ega. Insonning xulq-atvori, 
qurbonlik qilishi, o ‘z varnasining qonunlariga bo‘lgan munosabatiga 
qarab joni yo quyi, yo yuqori varnaga ko ‘chib, qayta tug'iladi. 
Boshqacha aytganda, jon uning egasining xulq-atvoriga qarab jazolanadi 
yoki rag‘batlantiriladi. Xudoning jondan qasos olishi qonuni 
karma
deb 
ataladi.
Vedalarda ifoda etilgan fikrlar mifologik dunyoqarashdan falsafiy 
dunyoqarashga o ‘tishni o‘zida aks ettiradi.
Vedanga -
vedalaming tarkibiy qismi, u 
smiriti
(eslab qolingan), 
inson tafakkuri mahsuli. Unda bilimlar to‘plangan. Aql - vedalarda 
yuqori baholangan sifat bo‘lib, u odamlarga va xudolarga xos, deb 
ta’kidlanadi. Rigveda xudolari donishmandlardir. Ular orasida Brixaspati
— xudolar ustozi, Dxanvatari — shifokor, Dxarma - qonun xudosi,
35

---

Sarasvati - notiqlik xudosi; fan va san’at himoyachisi b o ig an xudoiar 
ham bor.
Vedalar davrida dastlabki ilmiy tasavvurlar, xususan, geometrik 
o ‘lchamlar, arifmetik hisoblar, xususan, o ‘nlik sanoq sistemasiga oid 
fikrlar mavjud bo'lgan. Ilk upanishad davridayoq vujudga kelgan ilmiy 
bilim kurtaklari mifologik dunyoqarashdan keyingi hind falsafasining 
ikkinchi m a’naviy manbai bo‘lib xizmat qilgan.