Mahkum millat

munozaralarga sabab bo‘ladi. Chunki o‘sha davrda abort qilish qonun bilan 

taqiqlangan edi. Ammo Finkbayn xonim masalani osonlikcha hal etish yo‘lini 

topdi: mazkur muolaja rasman ruxsat etilgan Shvetsiyaga borib, abort qildirib 

qaytdi. Ammo 1966 yilda bu voqea hammaning xotirasidan o‘chib ketgan edi, 

chunki bu, vaqtga kelib mamlakatda yiliga 6000 ta abort qilinar edi. 1970 yilda 

Nyu-York va Kaliforniya shtatlari gubernatorlari Jon Rokfeller va Ronald Reygan 

abortni yengillashshradigan qonunlar qabul qilishi oqibatida uning miqdori 200 

mingga yetadi; 1973 yilda esa mamlakatda 600 mingdan ortiq abort qilingan. 

O‘sha yili Niksonning to‘rt raqibidan uchtasi Oliy sudga murojaat etganidan keyin, 

sudya Blekman ayollarning abort qilish huquqi mamlakat Konstitutsiyasida 

kafolatlanganini e’lon qiladi. Tabiiyki, keyingi 10 yil mobaynida abortlar soni 1,5 

milliondan oshib ketgani hech kimni hayron qoldirgani yo‘q. Sud’ya Blekman 

e’lon qilgan qarordan keyin hozirgi vaqtgacha AQShda hammasi bo‘lib 40 million 

abort qilingan. Bugun 30 foiz homilador ayollar shunday yo‘l tutmoqda. 2000 yili 

Oziq-ovqat va dori-darmonlar bo‘yicha Komissiya homiladorlikning dastlabki yetti 

haftasida mustaqil ravishda homilani tushirish imkonini beradigan KI-486 

preparatini ma’qullab, ishlab chiqarishga tavsiya etadi. Ammo Amerika 

farmatsevtika kompaniyalarining barchasi bu ishdan bosh tortgani sababli, mazkur 

preparatni ishlab chiqarishga xitoyliklar jalb etiladi. Ehtimol, ba’zi kishilar 

xitoyliklar shu yul bilan o‘zining Osiyoda iqtisodiy va siyosiy hukmronligani 

o‘rnatishga to‘sqinlik qilayotgan Amerikadan o‘ch olmoqda, deb o‘ylashi ham 

mumkin. 

Gap xitoyliklarda ham, abortning qonuniyligiii tasdiqdagan Oliy sudda ham emas. 

Deylik, Oliy sudning boya tilga olingan qarorining o‘zigina amerikalik va 

yevropalik ayollar ongi va ruhiyatida bu qadar keskin o‘zgarish qila olishiga 

ishonish qiyin. Xo‘sh, unda zamonaviy ayollarning buvilari Xudo va inson oldida 

aql bovar qilmas jinoyat deb hisoblashi tayin bo‘lgan bunday xatti-harakatini nima 

bilan izohlash mumkin? Zero, 1950 yillarda abort jinoyatgina emas, o‘ta 

sharmandali, uyatli holat hisoblangan, binobarin, hech kim uni bekor qilish uchun 

ortiqcha shov-shuv ham ko‘tarmagan. Lekin oradan 15 yil o‘tib, abort Oliy sud 

tomonidan har bir ayolning konstitutsion huquqi va rivojlangan jamiyatning 

ajralmas belgisi, deb e’lon qilinishi bilan, ommaviy ongda tub o‘zgarishlar yuz 

beradi. Qolaversa, ba’zilar bu holatni 60-yillar mobaynida jamiyat hayotida yuz 

bergan parokandalik bilan bog‘lasa, boshqalar fikricha, u ko‘pchilik e’tiboridan 

tushib qolgan o‘tish davri qiyinchiliklari bilan belgilanadi. Nazarimda, birinchi 

yondashuv haqiqatga yaqindek. Chunki amerika yoshlarining aksariyati o‘sha 

“parokanda o‘n yillik” davrida fikrlash tarzini o‘zgartirgan, yangicha qarashlar va 

hayot andazalariga e’tiqod qo‘ygan edi. 

Amerikadagi 1945-1965 yillar oralig‘idagi davrni sotsiologlar “oilaviy hayotning 

oltin davri” deb ataydi. Bu davrda turmush qurgan va uylangan kishilarning 

o‘rtacha yoshi qonunlarda belgilangan yoshga yaqinlashgan, oilalilar miqdori esa 

jami aholi soniga nisbatan mislsiz ko‘rsatkich — 95 foizni tashkil etgandi. Bir so‘z 

bilan aytganda, Eyzenxauer va Jon Kennedi davridagi Amerika jadal 

rivojlanayotgan davlatlar qatoridan o‘rin olgan edi. Ammo oila, din va jamiyatlar 

Govard markazi prezidenti Alan Karlsonning ta’kidlashicha, “oila farovonliga 

bilan bog‘liq barcha ko‘rsatkichlar 1963-1965 yillardan salbiy tomonga o‘zgara 

boshlagan. Aynan shu davrda tug‘ilishning asta-sekin pasayishi va ajralishlar 

sonining keskin oshishi kuzatiladi. Ko‘pchilikka G‘arb millatlari ajdodlaridan 

meros bo‘lib qolgan oilaviy qadriyatlardan bir lahzada ajralib qolgandek bo‘lib 

tuyuladi”. 

Gollavdiyalik sotsiolog Dirk van de Kaa ushbu jarayon o‘zgarishini to‘rt bosqichga 

ajratadi: a) oilaviy hayotning oltin davridan birgalikda tinch-totuv yashash davriga 

o‘tilishi; b) bolaning oila boshliga mavqeidan ota-onaning oila boshlig‘i mavqeiga 

o‘tilishi; v) birinchi bola tug‘ilgandan keyin homiladorliqtsan saqlanish holatidan 

to‘liq kontratseptsiya (umuman homilador bo‘lmaslik) holatiga o‘tilishi; g) 

oilaning yagona an’anaviy shaklidan plyuralistik, jumladan, ota-onaning biridan 

iborat oila shakllariga o‘tilishi. 

Tug‘ilish aynan 1960 yillarning o‘rtalarida pasaya boshlagan ekan, demak, 

amerikalik va yevropalik ayollarni farzandli bo‘lishdan voz kechishga majbur 

etgan sabablarni ham xuddi shu davrdan izlamoq lozim. 

Bebi-bummerlar Amerika universitetlarida 1964 yilning kuzida paydo bo‘lgan va 

hayot yo‘lini tanlashda to‘liq erkinlik huquqini qulga kiritgan birinchi avlod edi. 

1930 yillarda hamma ham kollejda uqiy olmas, zodagonlar oilalarigina tegishli 

imtiyozga ega edi. Ishsizlar o‘g‘il-qizlari o‘qishni hatto orzu qila olmas, aksariyati 

oila a’zolarini boqish uchun maktabni tashlab ish qidirishga majbur edi. 

Fermalarda istiqomat qilayotgan million-million yoshlar hali Uoll-Stritdagi falokat 

yuz bermasidanoq, Buyuk Inqirozning dastlabki ta’sirini seza boshlaydi. Perl-

Xarbor fojiasidan so‘ng esa aksariyat yoshlar kollejlarni butkul unutgan va ko‘plari 

qurolli kuchlar safiga safarbar etilgan edi. 

E’tiborli jihati shundaki, 1950 yillardagi “indamaslar avlodi”ning ota-onalari 

muallimlar va ruhoniylarga hurmati baland bo‘lgan. 1957 yili professor Gelbrayt 

amerikaliklar farovonlik jamiyatida yashayotganini aniqlagandan keyin avlodlar 

o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘la boshlaydi. Binobarin, bebi-bummerlar 

tamoman o‘zgacha mezonlar asosida tarbiyalangan: endilikda ular umrining 

yarmini televizor ro‘parasida o‘tkazadigan bo‘ladi. 1950-yillarda televidenie 

avlodlarning asriy nizosi ketayotganida bolalar tomonida turib, ota-onalarga qarshi 

kurashga astoydil kirishadi. Bolalar ham oinai jahon orqali ma’tumotlar va 

ayniqsa, reklamani butun vujudi bilan singdira boshlaydi. 1964 yilda minglab bebi-

bummerlar kollejlarni ishg‘ol etadi. Ayni shu kezlarda Berklida Mario Savioning 

“Erkin so‘z” deb nomlangan harakati tashkil etiladi. Talabalar namoyishlari va 

tartibsizliklar ommaviy tus oladi. Bu tartibsizliklarda kimlar ayblanmadi deysiz — 

Lindon Jonson, Richard Nikson, Agnyu, Vetnam... Ammo ayb faqat shularda 

bo‘lganda edi, ommaviy tartibsizliklar nafaqat Amerikada, balki Yevropadan 

Yaponiyagacha yoyilmagan bo‘lardi. Keling, o‘sha davrda yuz bergan voqea-

hodasalarga bir nazar tashlaylik. 1968 yili Chikagoda kuzatilgan “nafrat kuni” 

Demokratik partiyaning bo‘linib ketishiga sabab bo‘ladi; “Baxmal inqilob”ni 

nishonlayotgan chexiyalik talabalar Praga ko‘chalarida rus tanklariga ro‘baro‘ 

keladi; meksikalik talabalar Mexiko ko‘chalarida otib tashlanadi; frantsuz 

talabalari tomonidan Parijning to‘liq ishg‘ol etilishiga bir bahya qoladi. Turli qit’a 

bebi-bummerlariga xos umumiy xususiyat — televidenie vositasida singdiriladigan 

cheksiz erkinlik g‘oyasidir. Ularning har biri bolalik chog‘laridanoq ota-onasidan 

ko‘ra, elektron “tarbiyachi”dan saboq olishni afzal bilgan. Teleuskuna qa’rida 

yashiringan bu “tarbiyachi”ning esa barcha savollarga javobi bitta: “Xohlaysanmi 

— marhamat. Nimani istasang, barchasi muhayyo bo‘ladi”. 

Shu tariqa, millionlab yosh ayollar ota-ona, muallimlar va ruhoniylarning ijtimoiy 

nazoratidan, ularning nazarida, “dahmaza”dan qutuldi; kollej va universitetlardagi 

inqilobiy kayfiyat tufayli o‘qituvchilarning obro‘-e’tibori pasayib ketadi; dastlab 

urushga qarshi harakatlar paydo bo‘ladi (“Jonson, sen bugun nechta bolani 

o‘ldirding?”), so‘ng giyohvand moddalarni iste’mol qilish ommalashadi (“Tatib 

ko‘r va lazzatlan”), nihoyat, jinsiy inqilob yuz beradi (“urushni qo‘y, seks bilan 

shug‘ullan”). Bir ozdan so‘ng Amerikaning hatto eng uzoq hududlarida inson 

huquqlarini himoya qiluvchi turli xotin-qizlar harakatlari paydo bo‘ladi. Qora tanli 

kishilar oq tanlilar bilan, ayollar erkaklar bilan teng huquqqa ega bo‘lishni talab 

qila boshlaydi. Ayollar tomonidan erkaklar qimor va ayshu ishrat bilan 

shug‘ullanishi mumkin bo‘lsa bizning ulardan kam joyimiz bormi, degan masalalar 

o‘rtaga tashlanadi. Tabiat erkak va ayollarning to‘liq tengligini nazarda tutmagan, 

xususan, farzand tarbiyasi asosan xotin-qizlar zimmasiga yuklangan ekan, vujudga 

kelgan vaziyat masalaning murosa yo‘li bilan hal etilishini talab etardi. Bu borada 

bozor iqtisodiyoti juda qo‘l keladi. Tug‘ishga qarshi dori ichish xotirangdan 

ko‘tarilgan bo‘lsa, xavotirga o‘rin yo‘q: yon atrofdagi ginekologlardan biri doimo 

xizmatingga tayyor. Bir so‘z bilan aytganda tug‘ishga qarshi preparatlar, hamisha 

xizmatga tayyor ginekologlar hamda mo‘zjizaviy dori-darmonlar homiladan xalos 

bo‘lish, turli jinsiy kasalliklarni davolash masalasini zimmasiga olib, ayollar joniga 

ora kiradi. Binobarin, bunday vaziyatda “nikoh” degan matohga o‘rin qolmaydi. 

Reproduktiv markazga tashrif buyursangiz — olam guliston. Shunday qilib, jinsiy 

inqilobning ommalashuviga xizmat qilgan, erkin qizlar hayotini jozibali qilib 

tasvirlagan ommaviy madaniyat ta’sirida ayollarda jamoatchilik nazaridan qolish, 

Xudoning nafratiga uchrash, obro‘-e’tibordan judo bo‘lish va gunohdan qo‘rqish 

tuyg‘usi so‘na boshladi. 

Jamiyatda mafkuraviy bo‘shliq bo‘lmaganidek, tez orada azaliy qadriyatlar o‘rnini 

“o‘zi uchun yashash” tamoyilini oqlaydigan yangi axloq paydo bo‘ladi. Endilikda 

odamlarni kim-kim bilan aysh-ishratga berilgani, nimani ichib-chekkani kabi 

mayda-chuyda narsalar emas, Fuqarolik huquqlari uchun kurashchilar yurishida 

ishtirok etgani, aparteid hamda Vetnamdagi “iflos va noqonuniy urushga qarshi” 

chiqqani qiziqtirardi. Tarixda ko‘p bora kuzatilgani singari yangi axloq yangi 

turmush tarziga mos ravshishda yaratilgan edi. Bu o‘rinda katta yoshdagi 

kishilarniig jinsiy buzg‘unchilik, giyohvandlik botqog‘iga botib, isyonkorlik 

g‘oyalari va rok-n-rollga sig‘inadigan “yangi yakobinchi”larga hayrixohlik 

bildirishi va ularni qo‘llab-quvvatlashi (“butun tariximiz mobaynida bundan zo‘r 

avlod bo‘lmagan” qabilida) ajablanarlidir. Bir vaqtlar buyuk Vordsvort ham o‘z 

davrida yuz bergan inqilobni nazarda tutib, “O, naqadar baxtlidirlar. Shu onda 

hayot va navqiron zotlar!” deb yozgan edi. 

Albatta, isyonchilarning aksariyati o‘qishni bitirishi, ishga joylashib, oila qurishi 

bilan boshqa odam bo‘ldi-qoldi, ammo ba’zilari uchun, tarki odat amri mahol 

deganlaridek, yoshlik “isyonkorligi”dan qutulish oson kechmagan. Shunisi ham 

borki, 60-yillar isyonchilari chinakam inqilobchi bo‘lmagan. Kollejga 

kirayotganida ular bir narsaga, uni bitirib chiqayotganda esa butkul boshqa narsaga 

e’tiqod qo‘ygan yoshlar edi. 

Ammo 60-yillarda yuz bergan madaniy o‘zgarishlarda haqiqiy inqilobiy ruh 

mavjud edi. Uning ta’sirida yoshlar mamlakat hududining uchdan bir qismida 

yahudyy-nasroniy axloqdan voz kechadi. Sirasini aytganda, siyosiy elita ham 

yoshlarning “ota-bobolari amerikasiga” nafrat bilan qarashini hamisha ma’qullab 

keldi; televidenie, kino, teatr, jurnallar va musiqa orqali jamoatchilik fikrini 

shakllantirib, yangi e’tiqod va axloq targ‘ibotchilari uni butun dunyo bo‘ylab 

tarqatishga, million-million yoshlarni shu yo‘lga safarbar etishga muvaffaq bo‘ldi. 

Hukmronlikni qo‘lga olgan ommaviy madaniyat kechayu kunduz azaliy 

qadriyatlarni kamsitib, hatto ayolning eri va bolalari bo‘lishi hayotiy zarurat ekani 

haqidagi tasavvurlar ustidan kulib keldi. Bugungi kunga kelib jamiyatimizda 

ayolni onalik vazifasidan butunlay mahrum etishga intilayotgan kuchlar paydo 

bo‘ldi. 

Kishloq xo‘jalik iqtisodiyotida er-xotin birgalikda mehnat qiladigan va 

yashaydigan uy ish o‘rni vazifasini o‘tab kelgan. Sanoatda ishlash uchun erkak 

uydan tashqariga chiqishi, xotin esa uyda qolib, ro‘zg‘or va bolalar tarbiyasi bilan 

shug‘ullanishi kerak edi. Qishloq xo‘jalik iqtisodiyoti katta oilaga asos solgan 

bo‘lsa, industrial iqtisodiyot sharoitida kichik nuklear (er-xotin va bolalardan 

iborat) oila vujudga keldi. Postindustrial iqtisodiyot davriga kelib er-xotin ofisda 

ishlashga majbur bo‘lgani bois, bolalar qarovsiz qolib ketar va shu sababli ularga 

bo‘lgan ehgayoj borgan sari kamayib borar edi. Bu haqda Suortmor universiteti 

xodimi, siyosatshunos Jeyms Kurts shunday deydi: “Erkaklarning dalani tark etib, 

fabrikalarga ishga kirishi o‘n to‘qqizinchi asrda yuz bergan eng jiddiy o‘zgarish 

bo‘lgan edi. Yigirmanchi asrga xos eng tub o‘zgarish esa ayollarning uydan chiqib, 

kun bo‘yi ofisda o‘tirishida namoyon bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar ota-onani bolalardan, 

ayolning eridan uzoqlashuviga sabab bo‘ldi”. 

Erkaklarning ishchi, shaxtyor, baliqchi kabi azaliy kasb-hunariga endilikda ehtiyoj 

qolmadi, chunki “og‘ir” ishlarni bizning o‘rnimizga rivojlanayotgan 

mamlakatlardan kelganlar bajarayotir. Shu bois hozirgi vaqtda aynan ayollarga xos 

iste’dod va ko‘nikmalarga e’tibor kuchayib bormoqda. Bugun ular uchun 

boshqaruv, ta’lim, moliya kabi sohalarda onalari va buvilarining yetti uxlab tushiga 

ham kirmagan imkoniyatlar tug‘ilmoqda. Ayniqsa, yirik va kichik biznes iste’dodli 

ayollarni uy-ro‘zg‘or tashvishlaridan qutqarish, onalikdan “muhofaza” etish uchun 

barcha shart-sharoitlarni yaratishga intilmoqda. Binobarin, bu sa’y-harakatlar 

ta’sirida o‘n millionlab ayollar ofislarda erkaklar bilan yonma-yon mehnat 

qilmoqda, aksariyati ishda biron-bir jo‘yali natajaga erishmaguncha turmush 

qurishni chetga surib qo‘ymoqda, ancha-munchasi oilani xayoliga ham 

keltirayotgani yo‘q. 

Targ‘ibot mashinasi esa ayolga “Sen hamma narsaga qodirsan” deya ularga ham 

bolali bo‘lishi, ham ishlashi mumkinligini tinimsiz uqtirib kelmoqda. Darhaqiqat, 

minglab yollanma tarbiyachilar, mamlakatlar o‘rtasidagi chegaralarning ochiqligi, 

mehnatga yarasha munosib ish haqi, bolaga qarash uchun beriladigan, ta’til, 

hukumat nafaqalari va hokazolar chindan ham ayolga bola tug‘ishi va ishlashi 

uchun imkon yaratadi. Lekin, zamonaviy ayol bor-yo‘g‘i bitta, nari borsa ikki bola 

tug‘ishi mumkin. Aks holda ofisda uning zimmasiga yuklatilgan vazifalarni to‘la-

to‘kis bajarishga yetarli vaqt topa olmaydi. Shu tariqa, ayol ikki yo‘ldan birini — 

o‘zini faqat ishga bag‘ishlashi yoki ishlab, bir martagina ona bo‘lish baxtiga 

muyassar bo‘lish imkoniyatini tanlashiga to‘g‘ri keladi. 

Bu o‘rinda o‘ziga xos psixologak holatni ham e’tiborga olish zarur. Gap amerika 

jamiyatining barcha sohalarida keskin raqobat, musabaqalashuv muhiti hukmron 

ekani haqida borayotir. Bugun amerikalik ayollarning jon-jahdi bilan ishlashida 

ana shu muhitning ham ta’siri yo‘q emas. Xudo ko‘rsatmasin, qo‘shni Jonslardan 

ortda qolib ketsak-a... degan andisha ko‘pgana amerikalik ayollarning ko‘nglidan 

o‘tadi. Bunday hollarda bolalarning o‘z holiga tashlab qo‘yilishi, hatto butunlay 

unutilishi ham ehtimoldan holi emas. 1950 yilda 6 yoshli bolasi bor ayollarning 84 

foizi uy-ro‘zg‘or bilan shug‘ullangan va yana homilador bo‘lishga ham imkon 

topgan. Bugun esa, aksincha, bunday ayollarning 64 foizi ofislarda to‘liq ish kuni 

tartibida ishlamoqda. 

Masalan, Elinor Mills “Spekteytora” gazetasida chop etilgan maqolasida o‘z 

tengdosh dugonalari fikr-o‘ylarini shunday ifodalagan: “Masala shundaki, menga 

o‘xshash sog‘lom va quvnoq tengdoshlarim tug‘ish va ko‘payishni xayoliga ham 

keltirmaydi. Chunki, baxtga qarshi, bizning avlodimizni tashqi ko‘rinish va puldan 

boshqa hech nima qiziqtirmaydi”. Mulohazalarini davom etgarib, Mills boshqa bir 

zamondoshi, reklama agentliganing xodimi Jeynning fikrini misol tariqasida 

keltiradi: “Mabodo bolam bo‘lganda edi, — deydi Jeyn — zimmamdagi 

vazifalarning yarmini ham uddalay olmasdim. Har gal shanba kuni 10:30 da hali 

uyqu aralash erim bilan bir-birimizga termulib, xar ikkimiz “Xudoga shukr, bolani 

emizdirish uchun saharlab turishning keragi yo‘q” deganimizni bilmay qolamiz. 

Bu tenglamaga uchinchi unsur kiritilsa, munosabatlarimiz qay tarzda o‘zgarib 

ketishi mumkinligini kim ham bilardi deysiz”. 

Kunlardan birida F.Skott Fitsjerald Xemingueyga qarata: “Boy-badavlat kishilar 

senu mendan farq qiladi” deganda, u “Albatta, ularning puli bor-da”, deb javob 

qilgan ekan. Ammo puli, mol-dunyosi bo‘lsa-da, nima sababdandir boylar 

xonadonida kambag‘allarga nisbatan bola soni kamroq bo‘ladi. Keling, Uilyam 

Okkamning (ingliz faylasufi, nominalizm oqimining yirik vakillaridan biri. — 

tarj.) eng oddiy izoh ko‘pincha to‘g‘ri chiqadi, degan tamoyiliga tayanib, mulohaza 

yuritib ko‘raylik. Deylik, amerikalik qashshoqlar o‘rtahollar, o‘rtahollar — boylar, 

ular esa o‘ta boylar tabaqasi darajasiga yetganda, har biri tegishli tabaqaga xos 

bo‘lgan yashash tarzini qabul qilishi lozim bo‘ladi. Bu o‘rinda quyidagi ziddiyat 

namoyon bo‘ladi: mamlakat boyib borgan sari unda bolalar soni kamayib, aholisi 

qirilib boradi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, o‘z a’zolarining yashashi uchun 

cheksiz shart-sharoit, erkinlik va baxtli hayotni ta’minlash uchun barpo etiladigan 

jamiyat, bir vaqtning o‘zida, bu insonlarning janozasiga hozirlik ko‘radi. 

Oilaviy “nafaqa”ning tugatilishi 

1830 yillarda amerika sanoat inqilobi arafasida Filadelfiya kasaba uyushmalari o‘z 

a’zolariga murojaat etib, “kapitalistlarning ochko‘zligi”ni qoralaydi va harakat 

qilishga da’vat etadi: “Ayollarimizni mehnatga jalb etilishiga qarshi bor kuch-

imkoniyatingizni ishga soling. Xotinlarimiz, qizlarimiz va oila a’zolarimizni 

boqish uchun mehnatimizga munosib haq olishimiz kerak. Kapitalistlar har bir 

erkak, ayol va bolani ishlashga majbur qilmoqchi; ularning bu nag‘masiga 

uchmaylik, oilamizni bizdan olib qo‘yishlariga yo‘l qo‘ymaylik”. 

1848 yili Marksning “Kommunistik manifest”i chop etilganda “O‘n soatlik 

advokat” gazetasida shunday satrlar bosiladi: “Erkaklar ayollarimizni gazlama 

to‘qish fabrikasida g‘ayriinsoniy sharoitda mehnat qilishdan xalos etish uchun 

yetarli darajada ta’minlanadigan kun uzoq emas, deb umid qilamiz”. Qizig‘i 

shundaki, kasaba uyushmalarining bu boradagi tasavvurlari Marks va uning 

safdoshi Engelsning qarashlariga tamoman zid ekanini payqash qiyin emas. 

Chunonchi, Engels “Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi” asarida bu 

haqda shunday deb yozadi: “Ayolni ozod etishning birinchi sharti — barcha xotin-

qizlarni ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish... jamiyatning iqtisodiy unsuri bo‘lgan 

bir nikohli oilani tugatishdir”. Ajabo, global iqtisodiyotning erkakdan, uy-

ro‘zg‘ordan va oiladan ozod etilgan ayol — mehnat quroli degan tamoyili 

kommunizm asoschilarining qarashlari bilan mushtarakliga hayratlanarli va 

g‘ayritabiiy emasmi? 

“Amerikada oila” tadqiqotining muallifi Alan Karlsonning ta’kidlashicha, AQShda 

ishlayotgan erkaklarga ma’lum muddat xotini va bola-chaqasini boqish uchun 

norasmiy tarzda o‘ziga xos “nafaqa” to‘lab kelingan ekan. Oila farovonligining 

asoslaridan biri sifatida tan olingan ushbu amaliyot papa Lev O‘nuchinchi 

tomonidan ham ma’qullangan edi. 

Ammo, baribir, Ikkinchi jahon urushidan keyin erkaklar va ayollar o‘rtasidagi 

ijtimoiy tafovut keskinlasha boshlagan. Masalan, 1939 yilda ayollarning oylik 

maoshi erkaklar maoshining 59,3 foizini tashkil etgan; 1966 yilga kelib bu 

ko‘rsatkich 53,6 foizgacha pasayadi. 

1964 yili mazkur amaliyotga chek qo‘yiladi. Feminist ayollar afroamerikaliklar 

huquqlari, erkak va ayollarning tengligini ta’minlovchi Fuqarolik huquqlariga oid 

aktga jinsiy belgilarga ko‘ra tahqirlanishga yo‘l ko‘yilmasligi haqidagi qoidani 

kiritishga muvaffaq bo‘ladi. Ushbu qoidaning joriy etilishi shaxs, individium 

manfaatlarining oila manfaatlaridan ustuvorligini ta’minladi. Buning ta’sirida 

ayollar oylik maoshi sezilarli darajada oshadi; eng yomoni, endilikda ayollar 

ilgarilari asosan erkaklar mashg‘ul bo‘lgan tibbiyot, huquqshunoslik, jurnalistika, 

ilm-fan, boshqaruv, biznes kabi sohalarni egallay boshlashi bilan oilalar buzilib 

keta boshlaydi. Doktor Karleonning ma’lumotlariga ko‘ra, “1973-1996 yillar 

oralig‘ida kun bo‘yi ishlaydigan 15 yoshdan yuqori bo‘lgan erkaklarning o‘rtacha 

yillik daromadi 24 foizga pasayib, 37200 dollardan 30000 dollargacha tushib 

ketadi”. Shu tariqa, feminizm bayroqlari ostida ayollar erkaklar bilan ochiq-

oshkora musobaqaga kirishadi. Million-million ayollar bu borada erkaklar ustidan 

g‘olib kelib, ularning o‘rnini egallaydi. Shunga yarasha ularning daromadlari ham 

uzluksiz oshib borgan bo‘lsa, oilali erkaklarning daromadi yildan-yilga pasayib 

boravergan. Bu hol oilaviy muhita ta’sir etmasdan qolmasdi, albatta. Xususan, 

ko‘pgina erkaklar yana ishga qaytishni istayotgan ayollarining talablariga dosh 

berolmay qoladi. Yosh erkaklar, qanchalik harakat qilmasin, topayotgan daromadi 

bilan oilasini boqolmasligini anglab yetadi. Erkaklarning bu holatdan foydalangan 

yosh amerikalik ayollar esa mustaqillik, hech kimga qaram bo‘lmasdan yashash 

huquqini qo‘lga kiritish mumkinligini, turmush qurishga shoshilmaslik lozimligini 

anglab yetadi. Ularning ko‘pchiligi ana shu maqsadga erishish uchun ishga 

kirishadi. Natijada, 1970 yilda 24-28 yoshdagi ayollarning 36 foizi turmush 

qurmagan bo‘lsa, 1993 yilda bu ko‘rsatkich xudtsi shu yoshdagilar orasida 68 

foizga yetadi. Shu davr mobaynida 25-29 yosh oralig‘idaga ayollar orasida 

umuman turmushga chiqishni xohlamaydiganlar uch barobardan ziyod ko‘payib, 

10 foizdan 35 foizga yetgan... 

Bir vaqtlar o‘ta radikal kayfiyatda bo‘lgan, keyinchilik esa nasroniylikni qabul 

qilgan Orestes Bronson mamlakatda vujudga kelgan ma’naviy-ruhiy muhit 

xususida to‘xtalib, Mammonaga sig‘inish (Mammona — pul, boylik ma’budasi — 

tarj.) o‘n to‘qqizinchi asrdayoq yaqqol namoyon bo‘la boshlaganini uqtirgan edi. 

“Mammonizm, — deb yozadi u, — anglosakson dunyosining diniga aylandi. 

Xudoni esa umuman yodimizdan chiqardik. Biz ezgulik, go‘zallik va adolatga 

bo‘lgan ishonch-e’tiqodimizdan butkul mahrum bo‘ldik”. Oradan bir asr o‘tib, 

materialistik dunyoqarashdan voz kechib, diniy e’tiqodga qaytgan Uittaker 

Chambers “Davrimizga xos asosiy muammo iqtisodiyot bilan emas, iymon-e’tiqod