Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi

Topishmoq bolalar lu e ‘atini bovitish. faollashtirish vositasi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda topishmoqlardan keng 
foydalaniladi.
Bolalar bilan ishlashda topishm oqlardan foydalanilgan vaqtda 
ulaming tarbiyaviy va pedagogik qiymatini hisobga olish kerak.
Topishmoq ochiq va yashirin shaklda qo‘yilgan savoldir. Topishmoq 
topish, vazifani hal qilish va savolga javob berish yo‘lini topish, ya’ni 
qandaydir flkrlash operatsiyasini bajarish: analiz, sintez, taqqoslash, 
xulosa chiqarish demakdir. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar 
topishmoqlar javobini topishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bunga 
aqli zaif bolalarda tafakkur operatsiyalaridan analiz, sintez, taqqoslash, 
xulosa chiqarish, um um lashtirish jarayonlarining yetarli darajada 
shakllanmaganligi sabab bo‘ladi.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda topishmoqlarni topishga 
o ‘rgatish jarayonida kuzatish usulidan foydalanilsa, yaxshi natijalarga 
erishish mumkin. Kuzatish murakkab bilish faoliyati b o iib , unda idrok 
tafakkur va nutq ishtirok etadi, barqaror diqqat talab etiladi.
Bolalar qushlami, hasharotlami kuzatib, tarbiyachining yordamida

---

qush va hasharotlar o ‘z inlarini q o ‘lsiz va asbobsiz quradilar, degan 
xulosaga keladilar. «Qo‘li yo‘q, lekin ko‘ra oladi» (qushcha), degan 
topishmoqni topishga yordam beradi.
Bolalar umumlashgan xulosa chiqarishlari uchun kuzatishlarda 
m a’lum bir tizim bo‘lishi kerak. Masalan, «Qishi bilan yotib, bahorda 
ariqqa yugurib qoldi». Topishm oqni topish uchun bolalar iliq bahoigi 
kunlar boshlanishi bilan qorlam ing eriy boshlashi haqida tasawurga 
ega bo‘lishlari kerak yoki «Yozda yashil rangda, kuzda sariq rangda» 
to p ish m o g ‘ini topishga b o la larn in g bah orda, yozda d arax tlarn i 
kuzatishlariga yordam beradi. Kuzatish vaqtida o ‘z taassurotlami aniq 
va obrazli so‘z bilan ifodalay olishlari juda m uhim dir. Sayr va 
ekskursiyalarda pedagog bolalardan: «Bugun quyosh qanday? G ulzor 
nimaga o ‘xshaydi?»— deb so‘raydi. Taqqoslash qanchalik mustaqillik 
kasb etgan bo‘lsa, bolalar topishmoqning m a’nosini shunchalik oson 
payqab oladilar. Agar b o la lar buyum larning belgilarini, so ‘z va 
tushunchalaming m a’nosini bilmasalar, topishmoqni topa olmaydilar. 
B a’zan bolalar topishm oqni topolm ay, defektolog aytib berishni 
so ‘raydilar. Defektolog topishm oqni bolalarga tushuntirib beradi. 
Maktabgacha yoshdagi aqli zaifbolalar bilan birga topishmoqnijavobini 
topadilar. Bolalami topishm oqni tushunib olishga o ‘rgatish uchun 
defektolog har gal topishm oqni bola qaysi yo‘l bilan topganini aniqlashi 
kerak. Buning uchun bolaga: «Sen qanday topding? Nimaga shunday 
qaror qilding?» kabi savollar berishi mumkin. Bunday savollar bolani 
isbotlash, muhokama qilish vazifani hal qilish jarayonini tushuntirib 
berishga o‘rgatadi. Topishmoq hayvon, narsa va boshqa narsalar qisqa 
tasvirining namunasi bo‘lganligi uchun defektolog bolaga o ‘z fikrini 
qisqa qilib ifodalashni o ‘rgatish vaqtida, o ‘yinchoqlar, suratlar va 
buyumlaming qisqa tasvirlarini tuzish paytida topishmoqdan foydalanishi 
lozim. Didaktik o ‘yinlarda, suhbatlarda, suratlarni ko‘zdan kechirishda 
topishmoqdan qisqa tasvirlash namunasi sifatida foydalaniladi. Masalan: 
sabzavotlami krish va suhbatdan keyin (Bu nima? Rangi, shakli, 
mazasi qanaqa? Uni qanday yeyiladi?) qisqa badiiy namunasini berib, 
topishmoq to ‘qish va keyin sabzavotlaming ustini berkitib, bolalarga 
ulami hamma topa oladigan qilib tasvirlashni buyurish lozim. Bu ishlar 
katta guruhlarda olib boriladi. Buning uchun o ‘tilgan mavzu barcha 
bolalar uchun tanlangan topishm oqlar o‘tilgan mavzuga mos bo‘lishi 
kerak. Bolalarning topishm oqlam i topishlariga erishish uchun b ir 
mashg‘ulotning o ‘zida turli sohalardan olingan topishmoqlar berilmaydi.

---

Masalan, «Uy hayvonlari» mavzusi o ‘tilsa, faqat shu mavzuga oid 
topishmoqlar beriladi. Topishmoqlar tanlashda aqli zaif bolalaming 
aqliy imkoniyatlarini hisobga olish muhimdir.
Pedagogik ishda topishmoqlardan bolalaming fikrlash faoliyatini 
fa o lla sh tirish n u tq in i o ‘stiris h , u la rd a q iz iq ish u y g ‘o tish va 
kuzatuvchanlikni kuchaytirish usuli sifatida keng foydalaniladi.