Ma'lum bir joyda astronomik tadqiqotlar o`tkazish imkoniyatini baqolash

§ 2.2 Samarqand observatoriyasining astroiqlimi va meteorologik 

parametrlari

 

Astronomiya bo’yicha  mutaxasislar  hozirgi  vaqtda Qarshi  va Samarqand  Davlat 

Universitetida  Fizika  va  Astronomiya  o’qituvchilari  Nizomiy  nomli  Toshkent 

pedogogika  Unversitetida  va  yana  beshta  (Jizzax,  Qo’qon,  Navoyi,  Nukus, 

Toshkent  viloyati  Angren  shahri)  va  Respublika  Inistetutlarida  tayyorlanmoqda. 

Astronomiya  hodimlarini  tayyorlash  yuqorida  sanab  o’tilganidek  oliygohlarda 

Astronomiya Inistetutida Fanlar Akademiyasining Respublika O’quv Muassasasida 

moddiy  texnika  bazasini  yaratish  astronomik  tarmoqlarda  va  ilmiy  o’quv 

observatoriyalarida amalga oshiriladi. Birinchi observatoriya tarmog’i   SamDU da 

2006  yilda    Samarqand  observatoriyasi  qurildi.  Samarqand  observatoriyasida 

uskunalar bazasining paydo bo’lish  Kassek  Renovskiy refraktor bosh ko’zgusi  48 

sm diametrga ega bo’lgan Grubb Parsons firmasida tayyorlangan.  

          Bundan  tashqari  talabalar  bilan  ilmiy  amaliy  mashg’ulotlar  Samarqand 

observatoriyasida  o’tkazish  rejalashtirilgan.  Lekin  tema  tanlovi  teleskopning 

imkoniyatidan  emas  balki  Samarqand  astroiqlimining  atmosfera  sifatiga  bog’liq. 

Atmosfera  sharoitini  bilish  teleskopni  qayerda  o’  rnatish  imkoniyatini  beradi. 

Tasvir  sifati  olingan  astronomik  aniqlik  va  teleskopni  kuzatishi  uning 

samaradorligiga bog’liq.Asroiqlimning asosiy parametri tasvir sifatida aniqlanadi, 

qaysiki  o’lchamlarini  va  kengayib  ko’rinayotgan  yulduzlar  diametri  turbulent 

oqimi  orqali  atmosferaning  shu  qismida  aniqlanadi.  U  birdan  kichik  bo’lgan 

burchak sekundlarda jahonning etakchi observatoriyalarida o’lchanadi .     

       Hozirgi  vaqtda  tasvir  sifati  DIMM  priborida  o’lchanadi.  U  o’zida  28  sm  li 

Shmed  –  Kassegren  teleskopini  mujassamlashtirgan.  Teleskopning  chiqish 

tuynugida  Shmed  korrektrini  oldida  ikkita  subaperto’r  o’rnatilgan,  qaysiki  uning 

bittasida  qiya  prizma  o’rnatilgan.  Shunday  qilib  teleskopning  fokal  teksligida  bir 

yulduzning  ikkita  bir  xil  tasviri  paydo  bo’ladi.  Bu  yulduzlarning  dffirensial 

markaziga har ikki o’qqa tasvir sifatini aniqlash imkoniyatini beradi.Shu usul bilan 

DIMM  priborining  ishlash  prinsipini  o’rganish  mumkun.  Birinchi  tasvir  sifatini 

---

36 

 

o’lchash  Samarqand  observatoriyasida  2004  yil  yanvaridan  yilning  oxirigacha 

davom  etdi.  (17-rasmning  chap  tasviri  )    izlanishlar  shuni  aniqladiki  Samarqand 

shahrining median tasvir sifati 1,68 sekund kenglikda aniqlandi. (17-rasmning o’ng 

tasviri  )  Pulkovo  (2,5`)  Tyanshan  (Olmota)  Astronomik  observatoriyasidan  (2,6`) 

Qrimdagi  astronomik  observatoriyasida    (2,2`)quyidagi  observatoriyalarga 

nisbatan yaxshi. 

 

 

17-rasm To’liq qator tasvir sifatini ko’zatish va yuqori taqsimlanishi 

 

Kuzatishlarning  ikkichi  bosqichida  2007  yildan  modernezatsiya  qilingan  yangi 

programmalashtirilgan DIMM priboridan foydalanildi[7]. Median tasvir sifati 1.54 

kenglikni  tashkil  etdi.  Ilmiy  kuzatishlar  shuni  ko’rsatdiki  Samarqand 

observatoriyasining  sharoiti  qator  izlanishlar  va  monitor  kuzatishlar  olib  borish 

uchun qulayligini ko’rsatdi. 

   

Ma’lumki tasvir sifati juda asosiy parametr atmosfera sharoitini o’rganishda 

astronomik  kuzatishlarda  eng  yuqori  burchak  yechimiga  ega.  Bu  parametrlarni 

astronomik  kuzatishlari  DIMM  priborida    yulduzlarning  diffrensial  tebranishlarni 

aniqlash  amalga  oshiriladi.  Bu  pribor  butun  jahonda  etolon  qilib  belgilangan  va 

hamma  jahondagi  etakchi  observatoriyalarda    foydalaniladi.  Bu  o’lchamlarni 

Samarqand  shahrida  amalga  oshirish  uchun  pribor  DIMM  Maydanakdagi  kabi 

SamDU  Yadro  –Fizika  kafedrasi  hududidagi  maxsus  tayyorlangan  platformaga 

o’rnatilgan.  Kuzatishlar  2004  yil  22-yanvaridan  2004yilning  5-dekabrgacha  olib 

borildi.   3 mingdan ortiq natija olish uchun 123 kecha kuzatishlar olib borildi.  

---

37 

 

 

18-rasmda  Umumiy kuzatishlar ko’rsatilgan

  

   

Statistika shuni ko’rsatadiki median tasvir sifati 1,68 burchak sekundga teng, 

o’rtacha  1,76  burchak  sekundni  tashkil  etadi.  Huddi kutilganidek    bu  parametrlar 

bo’yicha  18-rasmda  Samarqand  observatoriyasidagi  o’tkazilgan  barcha 

kuzatishlarning tasvirlari ko’rsatilgan. 

oylar 

Tundagi 

kuzatishlar 

soni  

Aniqlashlar 

soni 

Burchak 

sekundlarning 

median 

aniqliklari 

Burchak 

sekundlarning 

o’rtacha 

aniqliklari    

1 

2 

36 

1.39 

1.44 

2 

10 

168 

1.33 

1.39 

3 

9 

452 

1.39 

1.45 

4 

6 

241 

1.56 

1.61 

5 

14 

371 

1.76 

1.83 

6 

26 

772 

1.96 

2.03 

7 

9 

221 

1.75 

1.80 

8 

11 

61 

1.78 

1.83 

9 

17 

244 

1.76 

1.82 

---

38 

 

10 

12 

305 

1.52 

1.71 

11 

5 

91 

1.91 

1.96 

12 

2 

52 

1.64 

1.63 

jami 

123 

3014 

1.68 

1.76 

 

5-  Jadvalda tasvir sifatining mavsumiy natijasi keltirilgan

 

   

Biz  shuni  aniqladikki,  o’rganishlar  va  bir  qancha  asosiy  astronomik 

tadqiqotlar  pastda  keltirilgan.  Qor  o’lchamlari  va  musoffo  osmon  kechalari  etarli 

bo’ldi. Astroiqlimning asosiy parametri bu – tasvir sifati bо‘lib, u kuzatish joyining 

atmosferasi  turbulentligi  tufayli  yulduz  kо‘rinma  diametrining  kattalashishi  va 

tasvir  shaklining  buzilishi  hisoblanadi.  Tasvir  sifati  yoy  sekundlarida  о‘lchanadi. 

Maydanak  observatoriyasi  va  jahonning  boshqa  yetakchi  observatoriyalarida  bu 

kattalikning median qiymati 0.6-0.9 yoy sekundini tashkil etadi [5].  

Samarqandda  tungi  astronomik  tasvir  sifatini  aniqlash  maqsadida 

2004 yilning yanvaridan dekabrigacha kuzatuv ishlari olib borilgan edi. Kuzatuvlar 

hozirgi  vaqtda  astronomik  tasvir  sifatini  о‘lchashga  mо‘ljallangan  DIMM 

(Differential  Image  Motion  Monitor)  –  yulduz  tasvirining  differensial  titrashini 

о‘lchovchi asbob [15] orqali amalga oshirilgan [13].  

Ma’lumki, astronomik kuzatuvlarni ochiq tunlar miqdori kо‘p bо‘lgan joyda 

olib  borish  kerak,  chunki  teleskopdan  olinadigan  ma’lumotlarning  hajmi  va  sifati 

uning  ishlash  vaqtiga  tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri    bog‘liq.  Ochiq  tunlar  miqdorini 

baholashda meteorologik usuldan foydalaniladi.  Bu usulda yaqin orada joylashgan 

meteostansiyaning  kо‘p  yillik  ma’lumotlaridan  foydalaniladi.  Keyin  atmosfera 

sharoitlari:  tungi  astronomik  tasvir  sifati,  bulut  bilan  qoplanganlik  darajasi 

о‘rganiladi.  

Tungi  ochiq  vaqtlar  miqdori  О‘zbekiston  Gidrometeorologiya  xizmat 

markazi  tomonidan  2002-2005  yillarda  olingan  ma’lumotlar  asosida  baholandi. 

Umumiy  sutkalar  soni  1400,  har  bir  sutkaning  bulutliligi  10  ballik  sistemada  8 

marta baholangan. Baholarni olish vaqtlari mahalliy vaqt bо‘yicha soat 2, 5, 8, 11, 

---

39 

 

14,  17,  20  va  23  lardan  iborat.  Tungi  ochiq  vaqtlar  miqdorini  baholash  uchun  bu 

ma’lumotlardan sutkaning tungi qismida olingan baholar ajratib olindi. Bu vaqt tun 

davomida Quyosh gorizontdan 18 gradusdan past bо‘lgan vaqt oralig‘ini о‘z ichiga 

oladi.  

 

19-rasm. Bir sutkadagi minimal xavosi ochiq soatlar miqdori 

19-rasmda  Samarqand,  Toshkent,  Qrim,  Shimoliy  Kavkaz  va  Pulkovo 

punktlari uchun oylik о‘rtachalashtirilgan bir sutkaga mos keluvchi minimal ochiq 

vaqtlar  miqdori oyma-oy kо‘rsatilgan. Hamma kuzatish punktlari uchun sentabrda 

bu parametr  maksimal qiymatga ega. Aniq kо‘rinib turibdiki, Samarqandda ochiq 

vaqtlar miqdori boshqa hamdо‘stlik davlatlaridagi astropunktlarnikidan kо‘proq. 

 

20-rasm. Ochiq vaqtlar miqdorining mavsumiy о‘zgarishi 

20-rasmda  Samarqand  va  Maydanak  observatoriyalaridagi  ochiq  vaqt 

miqdori  maksimal  qiymatga  nisbatan  foizlarda  berilgan.  Samarqand  bо‘yicha 

ma’lumotlar  2002-2005  yillarni,  Maydanak  bо‘yicha  esa  1996-2002  yillarni  о‘z 

---

40 

 

ichiga  oladi.  Rasmga  kо‘ra,  mart-oktabr  oylarida  ochiq  vaqt  miqdori  har  ikki 

observatoriyada deyarli bir xil, boshqa (qishki) oylarda Samarqandda bulutli tunlar 

soni kо‘proq.  Bundan tashqari bizdagi ma`lumotlarga asoslanib yangi solishtirish. 

Umumiy bulutlanish 2 baldan kam bўlgan 24 soatlik vaqt oralig`i bulutsiz sutkalar 

dеb  qabul  qilindi.  Solishtirish  uchun  Suffa  platosi  uchun  1981-1991  yillar 

oralig`idagi bulutsiz sutkalar soni kеltirilgan [2].  

 

21- rasm Samarqand va Suffa obsеrvatoriyalaridagi bulutsiz sutkalar soni 

  

          Suffa  obsеrvatoriyasidagi  ochiq  vaqt  miqdori  silliq  egri  chiziqdan  iborat 

bo`lgani  holda,  Samarqanddagi  bu  paramеtr  kеskin  chеtlanishlarga  ega.    Bunga 

sabab ma'lumotlarning statistik vaznidagi farqdadir: Suffada 11 yillik ma'lumot va 

shuning uchun egri chiziq - tеkis  va silliq; Samarqandda esa faqatgina 2011 yilga 

tеgishli  bo`lgan  bir  yillik  ma'lumot  va  unda  alohida  olingan  yilga  xos  bo`lgan 

chеtlanishlar  ko`zga  tashlanadi.  Natijalar  tahlili  shuni  ko`rsatmoqdaki, 

Samarqandda 2011 yilning iyul oyida kuzatish uchun  maksimal vaqt qayd etilgan. 

Kuz  va  qish  oylarida  esa  kеskin  salbiy  chеtlanishlar  kuzatilgan.  Bu  Suffa  bilan 

solishtirilganda  ko`proq  statistika  yig`ish  zaruriyatini  taqozo  etadi.  Shundan  kеlib 

chiqqan xolda Samarqand uchun kamida bir nеcha yillik ma'lumotlarni tahlil uchun 

olish maqsadga muvofiqdir. 

Samarqand  ilmiy-о‘quv  observatoriyasida  2007  yilning  may-iyun  oylarida 

DIMM  qurilmasi  uchun  yangi  dasturiy  ta’minot  yaratildi  [5]  va  uning  yordamida 

may-oktabr  oylarida  kuzatuv  ishlari  olib  borildi.  Quyida  keltirilgan  22-rasmda 

2004  yilda  olingan  ma’lumotlar  bilan  birgalikda  yangi  dasturiy  ta’minotga  ega 

---

41 

 

bо‘lgan  DIMM  qurilmasi  yordamida  о‘lchangan  2007  yildagi  Samarqand  ilmiy-

о‘quv observatoriyasidagi astronomik tasvir sifati keltirilgan.  

 

 

22-rasm. Samarqandda о‘lchangan tungi astronomik tasvir sifati 

 

Jadvalda 2004 va 2007 yillarda turli dasturiy ta’minotga ega bо‘lgan DIMM 

qurilmalari  yordamida  olingan  tasvir  sifati  bо‘yicha  statistik  ma’lumotlar 

keltirilgan.  Jadvaldan  kо‘rinib  turibdiki,  har  ikki  yilda  olingan  ma’lumotlar  bir-

biriga juda yaqin statistik kо‘rsatkichlarga ega.  

6-jadval 

 

2004  yil  (yoy 

sekundlari) 

2007 yil 

(yoy sekundlari) 

25-persentil 

1.23 

1.27 

Median qiymat    1.50 

1.52 

75-persentil 

1.84 

1.81 

О‘rtacha qiymat  1.57 

1.54 

---

42 

 

 

23-rasm. Tasvir sifatining kumulyativ taqsimoti 

Samarqandda  olingan  tasvir  sifatining  kumulyativ  taqsimotini  har  ikki  yil 

uchun solishtirsak (23-rasm), ularning ustma-ust tushganligining guvohi bо‘lamiz.  

Xulosa  qilib  aytganda,  Samarqand  observatoriyasidagi  ochiq  tunlar  miqdori  yoz 

oylarida yetarlicha yuqori qiymatga ega. Tasvir sifati 2004 va 2007 yillarda har-xil 

avvalgi  va  modernizatsiya  qilingan  DIMM    qurilmasi  yordamida  о‘lchanganiga 

qaramasdan bir xil qiymatlarga ega[15].