Ma'naviyat vujudga kelishi to‘g‘risida turli nazariyalar mavjud deyish mumkin. Ular asosan inson ongi, tafakkuri, e'tiqodi vujudga kelishi bilan bog‘liq nazariyalaridir. Biz ularni ma'naviyatga nisbatan qo‘llaymiz

Yovvoyilik davrida inson poda bo‘lib yashagan, o‘zaro munosabatlarini biologik qoidalar asosida ongsiz, stixiyali qurgan. Varvarlik davrida upug’, jamoa-urug’, qabilalarga uyushgan, turmushi ancha ongli kechgan, ma'naviyati shakllanib, sezilarli rivojlangan, o‘zaro munosabatlar qat’iy qoidalar, urf-odatlar orqali tartibga solingan. Va, nihoyat, sivilizatsiya davrida aqliy mehnat jismoniy mehnatdan ajralib chiqqan va maxsus ma'naviy faoliyatga aylangan. Ahloq, din hamda davlat bilan birga tug‘ilgan xuquq me'yorlari (qonunlar) odamlarning o‘zaro munosabatlarini, ijtimoiy hayotini qattiq tartibga solgan, nazorat qilgan.

• Yovvoyilik davrida inson poda bo‘lib yashagan, o‘zaro munosabatlarini biologik qoidalar asosida ongsiz, stixiyali qurgan. Varvarlik davrida upug’, jamoa-urug’, qabilalarga uyushgan, turmushi ancha ongli kechgan, ma'naviyati shakllanib, sezilarli rivojlangan, o‘zaro munosabatlar qat’iy qoidalar, urf-odatlar orqali tartibga solingan. Va, nihoyat, sivilizatsiya davrida aqliy mehnat jismoniy mehnatdan ajralib chiqqan va maxsus ma'naviy faoliyatga aylangan. Ahloq, din hamda davlat bilan birga tug‘ilgan xuquq me'yorlari (qonunlar) odamlarning o‘zaro munosabatlarini, ijtimoiy hayotini qattiq tartibga solgan, nazorat qilgan.

Ta'kidlash joizki, bu uch davr o‘rtasida aniq chiziq o‘tkazish mumkin emas. Ayniqsa yovvoyilik qachon tugab, inson qachon varvarlikka o‘tgani, xatto inson qachon gapira boshlaganini uzil-kesil falon vaqtda yuz berdi, deyish qiyin. Lekin yovvoyilik bir-biryarim necha million yil davom etganini, varvarlik 250-300 ming yildan kam bo‘lmaganini, sivilizatsiya boshlanganiga bor-yo‘g‘i 6 ming yildan sal oshganini aytish mumkin. Albatta, Morgan tasnifi shartli va taxminiy. Neandertal odamni biz Homo sapiens – aqlli inson toifasiga kiritamiz. Ammo varvarlik deganda ko‘z oldimizga neandertal odam emas, kromanion odam, ya'ni qiyofasi zamonaviy bo‘lgan, bizdan farq qilmaydigan, kuchli qabilalarga uyushgan, ko‘chmanchi, yarim o‘troq va o‘troq hayot kechiradigan, ammo hali o‘z davlatini tuzmagan yangi tosh asri odami keladi. Bu, balki, bizning o‘tmishni psixologik qabul qilishimizning, neandertal odamlar jamoasi ichidagi va turli jamoalar o‘rtasidagi munosabatlarni, turmushning tashkil etilishini, o‘sha paytdagi voqealarni, jamiyat qadimgi tarixini aniq bilmasligimizning natijasidir. Shu bois ma'naviyat shakllanishini hammaga ma'qul tarixiy davrlarga bo‘lish qiyin. Ammo yozma adabiyot, ilm-fan vujudga kelib, ma'naviyat sivilizatsiya doirasida rivojlana boshlagandan keyingi jarayonni ancha batafsil yoritish mumkin.

• Ta'kidlash joizki, bu uch davr o‘rtasida aniq chiziq o‘tkazish mumkin emas. Ayniqsa yovvoyilik qachon tugab, inson qachon varvarlikka o‘tgani, xatto inson qachon gapira boshlaganini uzil-kesil falon vaqtda yuz berdi, deyish qiyin. Lekin yovvoyilik bir-biryarim necha million yil davom etganini, varvarlik 250-300 ming yildan kam bo‘lmaganini, sivilizatsiya boshlanganiga bor-yo‘g‘i 6 ming yildan sal oshganini aytish mumkin. Albatta, Morgan tasnifi shartli va taxminiy. Neandertal odamni biz Homo sapiens – aqlli inson toifasiga kiritamiz. Ammo varvarlik deganda ko‘z oldimizga neandertal odam emas, kromanion odam, ya'ni qiyofasi zamonaviy bo‘lgan, bizdan farq qilmaydigan, kuchli qabilalarga uyushgan, ko‘chmanchi, yarim o‘troq va o‘troq hayot kechiradigan, ammo hali o‘z davlatini tuzmagan yangi tosh asri odami keladi. Bu, balki, bizning o‘tmishni psixologik qabul qilishimizning, neandertal odamlar jamoasi ichidagi va turli jamoalar o‘rtasidagi munosabatlarni, turmushning tashkil etilishini, o‘sha paytdagi voqealarni, jamiyat qadimgi tarixini aniq bilmasligimizning natijasidir. Shu bois ma'naviyat shakllanishini hammaga ma'qul tarixiy davrlarga bo‘lish qiyin. Ammo yozma adabiyot, ilm-fan vujudga kelib, ma'naviyat sivilizatsiya doirasida rivojlana boshlagandan keyingi jarayonni ancha batafsil yoritish mumkin.