Ma’ruza №11 gapning uyushiq bo‘laklari

Juda muhim. Uyushgan bo‘laklarning xarakterli xususiyati shundaki, ular bir xil grammatik shaklda bo‘ladi.

Bu grammatik shakllarning qo‘llanilishi ikki xil bo‘ladi:

a) uyushgan bo‘laklarning har birida takrorlanadi:

Yam-yashil vohalarga,

Badiiy lavhalarga,

She’riy sarlavhalarga,

Boy ekansan, Farg’ona.

Bunday vaqtda uyushgan bo‘laklarning har biri ta’kidlangan bo‘ladi;

b) uyushgan bo‘laklarning eng oxirida qo‘llanilib, hammasi uchun tegishli bo‘ladi:

Toshkent, Samarqand, Buxoroda bo’lishdi.

Bunday vaqtda sanalayotgan bo‘laklarning har qaysisi ta’kidlanmaydi, balki sanab ko‘rsatiladi.

Juda muhim.Uyushgan bo‘laklar o‘zaro teng bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi yordamchi so‘zlar (ham,-u(-yu), na...na... yuklamalari, bilan ko‘makchisi) va sanash ohangi yordamida bog‘lanadi.

Uyushgan bo‘laklar biriktiruv bog‘lovchisi bo‘lgan va, hamda ,bog‘lovchi vazifasidagi bilan yordamida bog‘langanda ular ko‘pincha takrorlanib keladi.

Adol bilan o‘yinchi Sora;

Asal bilan quvnoq Ruxsora... (H. Olimjon)

Bunday vaqtda uyushgan bo‘laklar orqali ifodalangan shaxs, predmetlarning guruh-guruh ekanligi ifodalanadi.

Ana shunday ma’no ifodalanganda va, hamda, bilan bog‘lovchilari bir-biri bilan erkin almashinib keladi.

Va, hamda, bilan bog‘lovchilari ikkidan ortiq uyushgan bo‘laklar tarkibida bir marta qo‘llanilsa, uyushiq bo‘laklarning oxirgi juftligi orasida keladi va sanashning tugallanganligini bildiradi: Bog‘imizda o‘rik, shaftoli, gilos va olmalar bor.

Uyushgan bo‘laklar ikki a’zodan iborat bo‘lib, biriktiruv munosabatini bildirsa, bu a’zolar o‘rtasida va, bilan, -u(-yu) bog‘lovchilari ishlatiladi. Solishtiring:

Bir sevgikim, jon berur tanga.

Faqat Zaynab-u Omonlarga xos.

Zaynab-u Omon ni Zaynab va Omon, Zaynab bilan Omon deb ishlatish mumkin.

Juda muhim.Uyushiq bo‘laklar otlar bilan ifodalanganda va, hamda, bilan o‘zaro almashinadi. Fe’llar bilan ifodalanganda esa va, hamda, -u (-yu) o‘zaro almashina oladi, lekin «va» ning o‘rniga «bilan»ni qo‘yib bo‘lmaydi. Solishtiring:

Keldi va ketdi.

Keldi-yu ketdi.

Uyushiq bo‘laklar o‘zaro sanash ohangi yordamida bog‘lanib, ularning har birining ma’nosi ta’kidlanganda, har bir bo‘lak oxirida ham yuklamasi qo‘llaniladi: Sen ham, u ham farishta emas.

Uyushgan bo‘laklar o‘zaro ayiruv munosabatida bo‘lganda, ular o‘rtasida yo, yoki, yo-yo, ba’zan-ba’zan, dam-dam singari bog‘lovchilar qo‘llaniladi. Masalan, yo kitob, yo ruchka olaman.

Juda muhim.Yo, yo-yo, yoki bog‘lovchilari uyushgan bo‘laklardan birini tasdiqlab, ikkinchisini esa inkor etib bog‘laydi.

Masalan, yuqoridagi misolda kitob olsa, ruchka olmaydi, ruchka olsa, kitob olmaydi.

Ba’zan-ba’zan, dam-dam, goh-goh kabi bog‘lovchilar yordamida bog‘langanda esa uyushgan bo‘laklarning navbatma-navbatligi ifodalanadi. Solishtiring: Goh o‘ynaydi, goh yig‘laydi. Ana shunday ma’no ifodalaganda dam-dam, goh-goh, ba’zan-ba’zan kabi bog‘lovchilar o‘zaro almashinib keladi.

Uyushgan bo‘laklar o‘zaro zidlik munosabatida bo‘lganda, ular o‘rtasiga zidlov bog‘lovchilari (ammo, lekin, biroq) qo‘llaniladi. Masalan, Hammasini tinglardim, ammo (lekin, biroq) o‘xshashini topmasdim aslo.(H. Olimjon)

Uyushiq bo‘laklar ifodalagan ma’no inkor qilinib, ularning har biri ta’kidlab ko‘rsatilsa, na... na... bog‘lovchi vazifasidagi yuklama qo‘llaniladi. Masalan, Na sen, na men buning kafolatini olganmiz. (Shuhrat)

Juda muhim. Na... na... uyushgan bo‘lakli gapning kesimi tasdiq shaklida bo‘lganda ham, inkor shaklda bo‘lganda ham qo‘llana beradi. Agar uyushiq bo‘lakli gap kesimi tasdiq shaklda bo‘lsa, na... na... uyushgan bo‘laklarni o‘zaro bog‘lash va gapni inkor gapga aylantirish vazifasini bajaradi. Aksincha, gapning kesimi inkor shaklda bo‘lsa, na... na... uyushgan bo‘laklarni o‘zaro bog‘lash va ularning ma’nosini ta’kidlash vazifasini bajaradi. Solishtiring:

Na Salim, na Karim keldi.

Na Salim, na Karim kelmadi.

UYUSHIQ BO’LAKLI GAPLARDA UMUMLASHTIRUVCHI SO’Z