|
3. Ilmiytadqiqotdagipotezaniilgarisurishvaasoslash
Ilmiytadqiqotjarayonidailgarisuriladigangipotezahaqiqatniijodiyqidirish, yangiilmiybilimnishakllantirishvao`stirishningnavbatdagishaklidir. Ilmiyijoddagipotezailmiybashoratbilanamaliyoto`rtasidabog’lovchirolo`ynaydihamdaob`ektichidavabilishningturliob`ektlario`rtasidamavjudaloqalarvao`zaromunosabatlarhaqidailmiyasoslangantaxminhisoblanadi.
Gipoteza – buhalihaqiqat emas, balkitaxminqilingan, ehtimoltutilgan, realmumkinbo`lganvakutilganilmiybilimdir. Ilmiyijodmazkurbilimninghaqqoniyligiyokisoxtaliginiisbotlabberishikerak.
Mavjudbilimlarumumlashmasibo`lgangipotezailmiyijod, tadqiqotjarayonigafaolta`sirko`rsatadi, olimningfantaziyasi, tasavvuri, intuitsiyasi, ilmiysezgisiniqo`zg’atadi. Uyangibilimlarsariyetaklaydi. Ularniisbotlashuchundalillarqidirishmavjudbiliminikengaytiradivateranlashtiradi, olimniyangig’oyalarniilgarisurishvaularniasoslashgaolibkeladi. Gipotetikbilimjiddiy ehtimoliyxususiyatga ega.
Olimningtafakkuridatug’ilgandastlabkifarazintuitiv, ko`pinchatasodifiy, kutilmaganxususiyatga egadir. Ba`zanuaqlbovarqilmasmo`jizabo`libtuyuladi. Ilmiyijodningvazifasiuninghaqiqiyyokisoxtaliginiisbotlash, ilmiytahlilvaizlanishdafarazlarvagipotezalarniqo`llashmumkinliginiasoslashdaniborat. Binobarin, gipotezabilimo`zinio`zirivojlantirishiuchun evristiksalohiyatnio`zidamujassamlashtirgan.
Gipotezadailgarisurilgantaxminlar ehtimoliyxususiyatga egabo`lganitufayli («ma`lumshartlarbajariladiganbo`lsa, ob`ekto`ziniunday emas, bundaytutadi», degansxemabo`yicha), gipotezaningo`zigo`yokiildamlabketadivauniasoslashuchuntadqiqotchiyangnifaktlarqidiradi, yangitajribalar, kuzatishlar, o`lchashlaro`tkazadi, o`zfansohasivaqo`shnifansohalaridagibilishnatijalarinitahlildano`tkazadi. Gipoteza, o`zinio`zi, o`ziningfantizimidabo`lishhuquqininazariyasoslab, bilimgato`libboradi.
Olimo`zijodiylaboratoriyasidailmiygipotezanihechbo`lmasaqismanhaqqoniybilimgaaylantirishumididailgarisuradivaasoslaydi. J.S. Millo`zining «Mantiqtizimi» asaridashundaydebyozgan edi: «Ilmiygipotezaningshartiabadiygipotezabo`libqolishda emas, balkikuzatilganfaktlargaunitaqqoslab, isbotlashyokibo`lmasainkor etishdadir»1. Puxtaqo`yilgan eksperimentilmiyfaraz, gipotezadanhaqqoniynazariyagao`tishgako`maklashadi, ya`nigipotezaniverifikatsiyaqiladi, yokiuningsoxtaliginiko`rsatadi, ya`niilgarisurilgangipotezanifal’sifikatsiyaqiladi. Binobarin, tajriba, eksperiment, fanninghaqiqiyfaktlarito`g’rigao`xshashgipotezabilanhaqqoniyilmiynazariyao`rtasidademarkatsionchegararolinio`ynaydi.
Gipoteza o`zining rivojlanish jarayonida uch bosqichni bosib o`tadi:
• Dalilli materialning to`planishi.
• Gipotezaning shakllanishi.
• Amalda sinalishi va tasdiqlanishi.
Shu tarzda gipoteza ilmiy nazariyaga aylanadi. Oddiy gipotezada ob`ektning fizik xossalari haqida taxminlar qilinadi, keyin esa uning matematik nazariyasi beriladi. Gipoteza ushbu hollarda asosli hisoblanadi:
• Bilish tamoyillariga zid bo`lmasa.
• Avvaldan fanga ma`lum bo`lgan qonunlarni e`tiborga olsa, ammo yangilarini ularga yaqinlashtirib qurmagan bo`lsa.
• Ilgari surilgan barcha omillarni tushuntirib bersa.
• Uni tekshirish mumkin bo`lsa.
• U mumkin qadar soddalik asosida qurilgan bo`lsa, (ya`ni o`zida kerak bo`lmagan elementlarni saqlamasa).
• Mantiqqa zid bo`lmasa.
Ma`lumki, bitta hodisa uchun odatda bir emas, balki bir nechta gipotezalar ilgari suriladi. Ayrim hollarda ularning ba`zilari bir-birini inkor etadi. Bu esa noxush holat hisoblanmaydi, chunki turli gipotezalarning mavjudligi turli sohalar bo`yicha tahlil qilishni talab qiladi, bu esa ilmiy umulashtirish jarayonini jiddiy tarzda amalga oshirish uchun zamin yaratadi. Ma`lumki ma`lum bir narsani isbotlab yoki inkor etib, olim yangilikni qidiradi. Gipoteza tasdiqlanadimi yoki yo`qmi, bunga bog’liq bo`lmagan holda, u haqiqatni izlanishiga yordam ko`rsatadi. To`g’ri bo`lmagan gipoteza ham foyda beradi, chunki uni inkor etish jarayonida haqiqatga olib boruvchi yo`llar torayadi va qisqaradi. Agar gipoteza tasdiqlansa, u ilmiy nazariyaga aylanadi.
Har qanday bilim ham ilmiy bo`lmaydi.
Ilmiy bilim hodisalarning o`zaro bog’lanish va sodir bo`lish qonunlarini ochib beradi va ularning kelgusidagi taraqqiyoti haqida bashorat qiladi. Ilmiy bilimning haqqoniyligi amaliyotda mutlaqo tekshirish bilan kafolatlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
