Ma’ruza-7 tarixiy geodinamika. Yer rivojlanishini davriylash

---

MA’RUZA-7 
TARIXIY GEODINAMIKA. YER RIVOJLANISHINI DAVRIYLASH
Yer tarixini bosqichma-bosqich tiklashda, shar bir bosqichni iziga xos xususiyatlarini 
irganishda, davriylashtirish masalalari aloshida muammo bilib kelgan. fiksizm shukmron bilgan 
vaqtlarda, asosan, yerqobig’ini, uni (yerni) eng yuqoriqismi tarixi shaqida fikr yuritilgan va faqat 
ushbu pistni rivojlanishi tadqiqqilingan. bu davrda asosan geosinklinallarni tarqalishi, 
bosqichlari, ularni bir biridan ajratib turgan tanaffuslar, burmanlanish jarayonlari irganilgan. bu 
tadqiqotlar iz vaqtida katta ashamiyatga ega bilgan, ular natijasida olingan ma'lumotlar iz 
ashamiyatini shozirgacha saqlabqolgan, ammo ularni izaroqiyoslash, yerni yagona jism 
tariqasida irganish imkoniyatini bermagan va bera olmasdi sham.
Shu nuqtai nazardan, yerni geologik tarixini tiklashda yagona tamoyillarni yaratish, uni 
tarixini davriylashtirish masalalari eng murakkab va og’ir muammolar sirasiga kiradi. g.shtille 
yer tarixini ikki yirikqismga ajratgan: protogey va neogey davrlari. g.shtillening fikricha, ikkala 
davr bir-biridan davomiyligi, tarkibi, tuzulishi, yoshi, formatsiyalari bilan tubdan farqqilgan. 
misol tariqasida platformalarning poydevori (protogey) va uning ustidagiqoplamalarini (neogey) 
kirsatish kifoyadur.
 
Ma'lumki, tektonik sharakatlar Yer tarixining deyarli shamma bosqichlarida sodir bilib 
kelgan. Ba'zi vaqtlarda bu sharakatlar kuchaygan, ba'zi vaqtlarda kamaygan, ammo tixtabqolgan 
emas, balki sharakatlarning shakli izgargan. 
Xilma-xil geologik Hodisa va voqyealar o’ziga xos mashsulotlar yaratgan (formatsiya, 
komplekslar). Bu shosilalar bir biridan juda katta farqqiladi va shechqachon, shechqaerda biri 
ikkinchisiniqaytarmagan. Bu xulosani birqator misollar bilan izoshlash mumkin. Masalan, 
komatiit va anortozit kabi formatsiyalar faqat proterozoy yoki arxey davriga mansub, «kulrang 
gneyslar» (enderbitlar) sham arxeyda uchraydi. Kimir, neft' konlari faqat ma'lum vaqtlardagina 
shosil biladi. Demak, Yerni geologik tarixida betakror hodisalar, jarayonlar, uning tarixini asosiy 
xususiyatini tashkil qiladi. 
Ayni bir vaqtda, yer tarixida tektonik va magmatik jarayonlar ma'lum darajada 
geodinamik sikllar shosilqiladi. V.YE.Xainni fikricha evolyutsiyaning eng yirik bosqichlari 
D.Vil`son sikllariga tig’ri keladi. Shar bir bunday bosqichqit'ani parchalanishi, yangi 
okeanlarning paydo bilishi, ularning bekilishi bilan belgilanadi va, nishoyat, yangiqit'a 
shakllanishi yakunlanadi. Oddiyroqqilib aytganda Vil`son sikllariquyidagi jarayonlarni iz ichiga 
oladi: riftogenez ? okeanogenez (spreding) ? subduktsiya ? kolliziya. Kolliziya jarayonlaridan 
sing yangiqit'a paydo biladi. Yerni geologik tarixida ushbu yangiqit'alarquyidagilar: Pangeya-0, 
Pangeya-I, Rodiniy, Pangeya-II. Iz navbatida Vil`son sikllari, bizga anchadan beri ma'lum 
bilgan. Bertran sikllari: baykal, kaledon, gertsin, indosiniy va kimmeriy burmalanish davrlariga 
tig’ri keladi. 
Yuqoridaqaydqilingan Vil`son sikllari juda katta vaqtni egallaydi (150-250 mln.yil). Va 
nishoyat, shar bir shududdagi okeanlarning rivojlanishida iziga xos «kichik» sikllar (G.Shtille 
sikllari) mavjud. Ular 15-20 mln.y iz ichiga oladi. 
Yuqorida aytganimizdek, Yerning geologik tarixi ketma-ket sodir bilayotgan katta-kichik 
voqyea va shodisalardan iborat. Ularni ajratish, ashamiyati biyicha tasniflash, umumiy ketma-
ketlikni yaratish - shali yechilmagan masalalarqatoriga kiradi. Shuning uchun sham barcha tan 
olgan, ilmiy jishatdan asoslangan, davriylikni yaratish shozirchaqiyin kechayapti.
Yapon olimi S.Maruyama Yerning geologik tarixidaquyidagi asosiy voqyealarni 
belgilaydi (17.1-rasm). 
1. 
Yerning 
4,56 
mlrd.yil 
avval 
tug’ilishi. 
Yer 
ibtidoiy, 
birlamchi 
moddasiningquyuqlashishi (akkretsiyasi). Planetazimallarning yer yuzasiga urilishi, birlamchi 
moddaning gravitatsion saralanishi natijasida uning soddaqavatlari shosil bilgan. Bu jarayonlar 
natijasida shosil bilgan energiya shisobiga birlamchi magmatik shavza yaratilgan. 
2. Nishoyatda ulkan asteroid bilan tiqnashish natijasida 4,54 mlrd.yil avval yer 
moddasining birqismi shisobiga Oy paydo bilgan. 

---

3. Yer moddasining differentsiatsiyasi boshlanadi (4,3 mlrd.yil). Ibtidoiy astenosferani 
shosil bilishi. Bu turdagi astonosferaning 50-80%qismi yuqori sharorat natijasida erigan sholda 
bilishi mumkin va differentsiatsiya jarayonlari sodda bazal`t-komatiit yerqobig’ini va birlamchi 
mantiyani tashkil qilgan. Bu davr adabiyotlarda «Oy bosqichi» nomi bilan ma'lum. 
4. Yer mantiyasida konvektiv oqimlar shakllanishi (4,0 mlrd.yil). «Kulrang gneyslar» 
Yerqobig’ini tashkilqiladi va uni alyumosilikatlarga boyitadi. 
5. Yer yadrosining tashqi, suyuqlashganqismini va u bilan bog’liq bilgan magnit 
maydonning shosil bilishi (2,7 mlrd.yil). 
6. Pangeya-I superqit'asini shosil bilishi (1,9 mlrd.yil). 
7. Pangeya-I superqit'asining parchalanishi va Rodiniyqit'asini yaratilishi (1 mlrd.yil). 
8. Rodiniyqit'asining parchalanishi natijasida 540 mln.yil avval Gondvana paydo biladi. 
Bu jarayonlar Pangeya-II (yoki Vegener Pangeyasi) shakllanishi bilan (270 mln.y) yakunlanadi. 
9. Pangeya-II ni parchalanishi natijasida shozirgi Shind, Atlantika, Shimoliy Muz 
okeanlari yuzaga keladi (200 mln.y). 
10. Hozirgi Yer. 
Albatta, S.Maruyamaning tasavvurlari birqator muammo bilib turgan masalalarni 
e'tiborga olmagan. Masalan, Tinch okeanqachon paydo bilgan? Uning atrofidagi vulqon xalqalari 
nima bilan bog’liq? Bunday masalalar shali iz yechimini topgani yiq. Ammo, S.Maruyama 
tomonidan sham, Yer tarixida ikki yirik bosqich (4,0-2,7 mlrd.y va 2,7 mlrd.yildan shozirgacha) 
ajratilgan. Birinchi bosqich davrida mantiyada ikki satshli konvektsiya, ikkinchisida esa, bir 
satshli konvektsiya sodir bilgan. Bu tasavvurlarni ijobiy tomoni shundaki, S.Maruyama Yer 
tarixini 
asosiy 
yinalishlarini 
belgilaydi 
va 
ular 
yerni 
differentsiyasi,qavatlarning 
murakkablashuvi, yangiqit'alar paydo bilishi va iz navbatida parchalanib yangi, yosh okeanlar 
paydo bilishidan iborat. 
Yerning geologik tarixini tiklash va davriylashtirish iz aksini Xalqaro geoxronologik 
jadvalda topgan. Bu jadvalda paleontologik usullar yordamida fanerozoy davri ancha mukammal 
irganilgan, birqator davrlarga ajratilgan. Ammo yerning engqadimgi, organik moddalar, 
shayvonot dunyosi bilmagan, kattaqismi geoxronologik usullar, mutlaq yoshni aniqlash 
yordamida tiklangan. 
Mazkur kitobda yerni geologik tarixini davrlashda biz V.YE.Xain ishlab chiqqan va 
oldinga surayotganqarashlarga tayandik. V.YE.Xainqarashlarining zaminida plitalar tektonikasi 
nazariyasi, umumiy geodinamikaning asoslari yotadi. Yer tarixidagi asosiy geologik voqea va 
shodisalarquyidagicha davriylashtirilgan: 
1. Yerning sayyora sifatida shakllanishidan avvalgi bosqich (4,3-4,56 mlrd.yil). Yer 
birlamchi moddasining akkretsiyasi (quyuqlanishi, tiplanishi) bilan belgilanadi. 
2. Eoarxey bosqichi (4,0-3,5 mlrd.yil). Ibtidoiy yerqobig’ini shakllanishi, «kulrang 
gneyslar» rivojlanishi. 
3. Arxey bosqichi. Pangeya-O yoki Monogeyaqit'asining tarkib topishi (3,5-2,5 mlrd.y). 
4. Paleoproterozoy bosqichi (2,5-1,6 mlrd.y) Pangeya-O superqit'asining parchalanishi va 
Pangeya-I paydo bilishi. 
5. Mezoproterozoy bosqichi (1,6-1,0 mlrd.y) Pangeya-Iqisman parchalanadi va 
Rodiniyqit'asi paydo biladi. 
6. Neoproterozoy-quyi mezozoy bosqichi (1,0-0,2 mlrd.y). Rodiniy qit'asining 
parchalanishi va Pangeya-IIqit'asining shakllanishi. 

---

7. Mezokaynazoy bosqichi (0,2-0 mlrd.y) Pangeya-II parchalanadi va hozirgi zamon 
okeanlarining paydo bilishi. 
Quyida ushbu bosqichlarni batafsil yoritishga harakat qildik.