|
Ishchi jism va tеrmodinamik tizim. Issiqlik dvigatеllarida issiqlikni ishga aylantirish ishchi jism yordamida amalga oshiriladi. Ishchi jism gaz yoki buq bo’lishi mumkin.
O’zaro va atrof muhit bilan issiqlik almashinadigan jismlar majmuasiga tеrmodinamik tizim dеyiladi. Enеrgеtikada elеktr stantsiyani hamma mashinalari yoki issiqlik dvigatеlining alohida qismlari va ichida gaz joylashgan porshеnli silindrlar tеrmodinamik tizimga misol bo’la oladi. O’rganilayotgan tеrmodinamik tizimga kirmaydigan hamma jismlar atrof muhit dеb ataladi.
3-rasm. Tеrmodinamik tizim
Tеrmodinamik tizim – ochiq,yopiq, yakkalangan va adiabatik bo’lishi mumkin. Agar tizim atrof muhit bilan o’zaro ta'sir etmasa yakkalangan tеrmodinamik tizim, agar tizim atrof muhit bilan issiqlik almashmasa adiabatik tizim dеb yuritiladi.
Agar tizim boshqa tizimlar bilan enеrgiya almasha olsa ochiq tеrmodinamik tizim (gaz-turbina qurilmasi), enеrgiya almasha olmasa yopiq tеrmodinamik tizim (ichki yonuv dvigatеlilari) dеb yuritiladi.
Termodinamika sohasi quvvatning saqlanish manbai va quvvatning konversiya jarayoniga yo’nalgan energiya ilmi bilan o’zaro bog’liq. Biz isitish-sovutish yoki kengaytirish va siqishga nisbatan hajmni ko’rsata olishimiz mumkinligi sabab bu natijalarni turli xil moddalarda o’rganamiz. Bu kabi jarayonda energiyani hajm hisobiga kiritamiz yoki undan bo’kak holda hisoblaymi, shuning uchun u o’z holatini harorat, bosim, hajm kabi xossalariga bog’liq holda o’zgartiradi. Kundalik hayotimizda shu kabi bir talay jarayonlardan foydalanamiz.Biz qahva yoki choy tayyorlash uchun suvni isitamiz yoki muzlatgichga sovuq suv yoki muz bo’lakchalari tayyorlash uchun sovutamiz. Tabiatda suv okeanlar va ko’llardan bug’lanadi va shamol tarqata oladigan muhitda havo bilan aralashadi va keyinchalik o’sha suv havodan yomg’ir (suyuq suv) yoki qor (qattiq suv) bo’lib tushishi mumkin. Bu jarayonni chuqur o’rganishimiz bois sanoat yoki tabiatdagi odatiy jarayonlarga e’tiborimizni qaratamiz.
Jarayonlarni qo’shiluvi orqali biz yanada murakkabroq moslamalarni yoki qurilmalarni – masalan, bizning asosiy elektr quvvatimizni boshqarishga asoslangan tizimdagi oddiy bug’ quvvati zavodini tahlil eta olamiz. Ko’mir kema orqali yetkaziladi va ishtish quvirlari manbai yer osti tunellariga joylashtirilgan va shu sabab ular ko’rinmaydi. Bu turli hil ishlab chiqarish hajmi hisoblanishi tarmoq uchun elektr quvvati isitish manbasi uchun iliq suv, yonayotgan ko’mir qoldig’i va gips kabi materilallarni o’z ichiga oladi. So’nggi hajm miqdori esa mo’ridan chiquvchi ishlangan gazlar oqimi hisoblanadi.
Yana bir boshqa jarayonlar yig’indisi biz mahsulot sovutish yoki juda past haroratda kichik qonash kabi jarohatlarda to’qimani muzlatib kichik jarrohlik o’tkazish maqsadida sovuq suyuqlik oqimini ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan muzlatgich yahshi misolni shakllantirishi mumkin. Aynan shunday tizim ikki maqsadda ya’ni yozda binoni salqinlatish va qishda isitish uchun ishlatiladigan konditsioner uchun ham mosdir, bu foydalanish usulida u sovutish nasosi deb ham ataladi. Telefon dasturlari uchun oz hajm va og’irlik bosh muammo bo’lgan holatda samolyot, vertolyot matorlarida gaz trubalari va yer transporti uchun odatda foydalaniladigan benzin va dizel uchun namunalarni misol qilishimiz mumkin. Bu faqatgina termodinamika nazsariyasi tahlil qilishimizga imkon bergan o’xshash tizimlardan bir nechta misollardir.Nazariyani ham o’rganib, ham tushunib olganimizdan so’ng, bizga tanish bo’lmagan boshqa holatlar bilan bog’liq tahlillarga yuzlana olamiz.
Asosiy jarayonlar va tizimlar mazmun-mohiyati ortida termodinamika gazlar aralashmasi bo’lgan ham atmosfera havosi va deyarli barcha quvvat boshqaruvchi moslamalarda foydalaniladigan ko’mir, neft yoki tabiiy gazning yonishida foydalaniladigan yoqilg’ilar aralashmasi kabi mahsus jarayonlarni o’z ichiga oladi.
Ko’plab boshqa kengaytmalar orqali o’rganiladi. Barcha jarayon muhandislari tabiatga nisbatan ta’sirlar bilan shug’ullanishlari bois biz tabiiy resurslarimizdan foydalanishni va atrof-muhitimiz uchun salbiy natijalarning eng kichik miqdorini ishlab chiqarishni jadallashtirish usullaridan habardor bo’lishimiz kerak. Shu sabali, moslamalar va jarayon uchun sa,maradorlikning munosabati zamonaviy tahlilga muhim ijro va operatsiya tiziminig to’liq ishlashi uchun bilim talab qilinadi. Nazariya dasturini ko’rib chiqishdan oldin biz uchun kerak bo’lgan fizika va kimyodan ba’zi materiallarni tahlil qilish va ko’rib chiqish uchun bir nechta asosiy tushunchalar va mazmunni qamrab olamiz.1
Do'stlaringiz bilan baham: |
