Матн хужжатлари билан ишлаш

1. 
   МАТН ХУЖЖАТЛАРИ БИЛАН ИШЛАШ
   

Умумий ўрта таълим мактабларида янгиланган она тили таълими мазмуни, моҳияти, амалий асосларини қуйидагича таснифлаш мумкин:
1. Англаш, билиш, амалий қўллаш учун зарур бўлган тил ҳодисалари, нутқий вазият ва имконият, матн яратишга йўналтирувчи мустақил топшириқларнинг изчил тизимини дарс жараёнига татбиқ этиш;
2. Нутқий фаолиятни илғор педагогик технология ‘ларга асосланган ҳодда изчил, босқичма — босқич шакллантириш, ўқувчи онгида мунтазам суратда янгиланиб борувчи, доимий ҳаракатдаги оғзаки ва ёэма нутқ кўникмаларини ҳосил қилиш ва ривожлантириб бориш (гил ҳодисаларини ўрганиш жараёнида);
3. Ўқувчини нутқий вазиятга мос равишда мустақил ва ижодий фикрлашга, фикрни, ихчам, равон, тўғри ва ўринли ифодалашга, ўзаро танқидни тўғри қабул қилиш, маданий мулоқот сирларини эгаллаб боришга одатлантириш;
4. Муайян бир мавзуда мустақил матн яратиш, уни таҳрир ва таҳлил қилиш, жамоа олдида мустақил маъруза қилиш, ўз фикрини ҳимоя қилиш, чиқарган хулосасининг тўғрилигини далиллар ёрдамида исбот қилишга ўрганиш ( ақлий ҳужум, дебатлар, ижодий ёзма иш учун ажратилган махсус соатларда) в. ҳ; Мазкур монография шу куннинг энг долзарб вазифаларидан бири— умумий ўрта гаълим муассасаларида она тили таълимининг янги иедагогик технологиялар ососида ташкил этилишини таъминлаш, ўқувчида мавжуд бўлган луғат захираси, нутқий — интеллектуал қобилиятни аниқлаш, ижодий тафаккур фаолиятини жадаллаштириш, ўқувчида равон нутқ, мантиқий фикрлаш, фикр маҳсулини ёзма ровишда тўғри, изчил ўринли ифодалаш, эгалланган билимларни мустаҳкамлашга матн яратишнинг универсал технологияси модул ишлаб чиқиш, шу тизим асосида ўқувчининг матн яратиш куникмалари ва шакллантириш ва ривожлантириш масалаларига бағишланган.
Давлат стандартлари талаблари асосида она тили ўқитишнинг бош мақсади ўқувчиларда мустакил фикрлаш, ижодий фикр маҳсулини ёзма, оғзаки шаклларда тўғри, равон ифодалаш кўникмаларини шакллантириш экан, демак, тил ўқитиш методикаси фани олдида ўз ечимини кутиб турган навбатдаги долзарб вазифа — ўқувчиларда мустақил матн яраташ кўникмаларини шакллантириш муаммосининг ижобий ечимини топишдан иборат,

Монография мавзусининг долзарблиги ҳам ана шу илмий — методик зарурият билан белгиланади.

Мазкур технология умумий ўрта таълим мактабларида она тали машғулотларининг самарадорлигини ошириш, дарсни замонавий, интерфаол методлар асосида ташкил қилиш, ўқувчи луғат захирасини сўз гавҳарлари билан бойитишнинг ишончли ва самарали воситасига айланди. Она тили дарсларида ундошлик ҳодисасидан кенг ва изчил фойдаланиш—ўқувчи илмий лунёқарашининг кенгайиши, унда мустақил фикрлаш, нутқий тараққиёт жараёнининг тезлашуви, нугқий баркамоллик ҳамда тил таълимидаги энг долзарб
масала — мустақил матн яратишга йўналтарувчи БКМ манбаларининг пайдо бўлиши, туғилиши, сўз, сўз бирикмалари, тасвирий воситалар ҳолатида шаклланиши ва ўқувчи нутқида воқеланишига сабаб бўлади.
Зеро, умумтаълим мактаблари ўқувчиларини матн яраташга тайёрлаш жараёнини ўқувчини ижодий матн яратишга йўналтиришнинг замонавий технологиясини сатҳлараро ва фанлараро алоқаларсиэ, ундош сўзлар устада ишлаш топшириқларисиз тасаввур этаб бўлмайди.
Онгли вербал- когнитив таълим тизими, ўҳувчини матн яратишга йўналтирувчи бош омил Она тили таълимининг ОВКТ асосида ташкил қилиниши янги педагогик технология асосларини таълим жараёнига бевосита татбиқ этишнинг самарали йўл ва усулларидан бири ҳисобланади. Чунки бу ҳаракат ОВКТ тизимининг бош тамойилларини муайян фанларга, бизнинг тажрибамизда эса, она тили ўқитиш методикаси фанига татбиқ этилишига олиб келган. Мазкур тизим ўқитувчи — укувчи муносабатларининг субъект—объект эмас, субъект — субъект ҳолида ташкил этилишига олиб келди. Энди ўқувчи тачлим жараёнининг фаол тингловчиси, бажарувчиси эмас, балки шу жараённинг фаол иштирокчиси, изланувчи ва кашфиётчисига айланади. Ҳар бир топшириқни бажариш жараёни ишловчи субъект учун муаммоларни ечиш ёки нимадир яратиш (ўзида мавжуд бўлган малака ва иқтидордан ижодий фойдаланиш: матн, шеър, баён, иншо в.қ.) билан якунлана боради.
Она тили таълимида матн устида ишлаш усуллари бағоят хилма —хил. Биз қуйида уларнинг айримлари хусусида фикр юритамиз.
Грамматик усул (анъанавий амалиёт) 1. Берилган машдан ўрганиладиган мавзуга оид сўзларни ажратиш, уларни сўз туркумлари бўйича гуруҳлаш, сўз ясовчи, ўзгартирувчи ва шакл ясовчи қўшимчаларни гуруҳлаш.
1. Матндаги содда гаплардан қўшма гаплар ҳосил қилиш ва аксинча, қўшма гапларни соддалаштириш.
2. Ажратилган содда ва қўшма гапларни синтактик таҳлил қилиш:
3. Шеърий асарлар мазмунини насрий йўл билан сўзлаб бериш;
4. К1атндаги қўшма гапларни ажратиш, турларини аниқлаш;
5. Берилган гапни морфологик ёки синтактик таҳлил қилиш в.ҳ,
6. Матннинг мазмунини сақлаган ҳолда шаклини ўзгартириш;
7. Матндаги гапларни кенгайтириш (ихчамлаш);
8. Бошланиш қисми берилган матнни давом эттириш ;
9. Муаммоли матн устида ишлаш ва ечимни топиш; 8. Берилган сўз (сўз бирикма, гап) асосида мустақил магн яратиш;
10. Берилган электрон тасвир (расм, чизма, жадвал) асосида бадиий (илмий, тавсифий назмий) матн яратиш в.ҳ.