Мавзу – Нотиқнинг нутқ маданияти (2 соат) режа

1.Оддий сўзлашув нутқи. Бу кундалик ҳаётимизда ўзаро муомала жараёнида ишлатиладиган нутқ.
2. Адабий сўзлашув нутқи. Бу муайян шахслар доирасида тилнинг меъёрий меъзонларини қўллаш орқали рўёбга чиқади.
Оғзаки ва ёзма нутқнинг ўзаро боғлиқлиги уларнинг шаклланиш жараёнидагина эмас, балки тараққий этишида, сайқал топишида ҳам муқимдир. Нотиқ айтмоқчи бўлган фикрини, мақсадини тўлалигича бўлмаса-да, мақсадининг ҳомаки, қораламасини, қоғозга туширади, режалаштиради. Нимадан нимага ўтиш, қанча тўхталиш, нималарни айтиш ёки айтмаслик ҳақида чизгилар нотиқ сўзлаётган пайтда ҳам унинг кўз олдида ҳудди қоғоздагидек ҳаёлий суърати намоён бўлиб туради. Акс холда нутқ меъёри бузилиб, вақт чўзилиб кетиши, нотиқни аудитория яхши қабул этмаслиги мумкин.
Мулоқот воситаси коммуникация нутқий (оғзаки ва ёзма), паралингвистик ( товуш оханги, гап тезлиги, овоз тембри), кинетик (ҳатти-ҳаракат, мимика, ҳаракатнинг бошқа шакллари) ва нарса белгили (ҳайкал, расмлар) воситалар тарзида амалга оширилади. Нутқий малакага, кўникмага эга бўлмаган ўқитувчи ёки талаба тилимизнинг софлигини ҳам, бойлигини ҳам намойиш эта олмайди. Чинакам нотиқ нутқ техникаси - овоз, нафас, тўхталиш, оханг каби нутқнинг ифода воситалари, машқий жараён билан чегараланиб қолмасдан балки нутқий маҳорат нутқий фаолият қирраларини эгаллашга интилиши, назарий маълумот ва амалий машғулотни уйғунлаштира олиши зарур. Ифодали ўқиш матн мазмунини етказишга дахлдор техник ва назарий воситаларни билиш ва унга амал қилиш ҳар доим аҳамиятлидир.
Замонамизнинг эътиборли нотиғи Раҳимбой Жуманиёзов ўзининг «Нутқий маҳорат» номли рисоласида нотиқ ва воиз тушунчалари бир хил маънога эга эмаслиги, улар моҳият эътибори билан алоҳида санъат экани, уларнинг бир-биридан фарқ қилувчи томонлари ҳақида таъкидлайдики, «Нотиқлик қўлланиш ўрни, мавзу доираси ва маъно қамрови жиҳатидан бирмунча кенг. Воизлик ҳам нутқий маҳорат орқали ўз рўёбини кўрсатади. Унда диний, дидактик ва ҳаётий мазмун устуворлик қилган, нотиқлик дунёвилик билан ҳамма дав рва маконларда ҳар хил ғоя ва маслакларга хизмат қилган. Шундай экан, воизлик нотиқликнинг бир кўриниши деган фикр ҳақиқатга яқин»⁷
Агар ўхшатишимиз ўринли бўлса, бугунги кунда воиз-ваъзхон аталувчи кишилар диний байрамлар ва маросимлар – Рамазон ва Қурбон ҳайитлари, Амри маъруф, Мавлуд ан-набий, Хатми Қуръон каби исломий маросимларда динийлик билан замонавийликни уйғунлаштирган холда илм, маърифат, шариат ва ахлоқ масалаларига доир мавзулар асосида суҳбат қурувчилардир.
Воизлик санъатига сухандонлик санъати яқин туради. Сухандонлик моҳиятан сўз устаси, сўзга чечан деган маъноларни англатади ва у диктор сўзидан фарқ қилади. Халқимиз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Ўткир Сидиқовни суҳандон, сўз устаси сифатида қадрлайди, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Насиба Иброҳимовани эса моҳир диктор сифатида яхши кўради.
Амир Унсурулмаоний Кайковус «Қобуснома» асарининг «Сухандонлик била баланд мартабали бўлмоқ зикрида» деб номланган еттинчи бобда сухандонликнинг моҳияти, зарурати, шартлари ва хусусиятлари билан боғлиқ муҳим фикрларни илгари суради. Сухандонликнинг муҳим шартлари – ростгўйлик ҳамда номақбул ростни айтишдан тийилишда, сўзни ғоятда улуғлигини хис қилиш ҳамда сўзни увол қилмасликда, сўзнинг ўрнида қўллай олиш ҳамда ундан оқилона фойдаланишда деб билади⁸.
Кайковуснинг фикридан хулоса қиладиган бўлсак, суҳандон нафақат чиройли сўзлаши, балки маънавий-ахлоқий жиҳатдан ҳам тарбияли бўлиши зарур.
Риторика– ижтимоий хаётнинг барча жабхалари учун хизмат қилади. Буни ҳеч ким инкор қила олмайди. Нутқ услублари алоқанинг мақсадга мувофиқ сўзловчининг сўз бойликларидан танлаб фойдаланиши туфайли нутқнинг тарихан шақлланган кўринишидир. Тил бойликларини танлаб ишлатишга қараб нутқ кўринишлари бир нсча турга ажратилади. Ана шу ҳилма-ҳилик нутқ усуллари (стиллар) деб аталади. Усуллар – у шундай қуролки ундан тўғри фойдалана олган нотиқ жуда катта мувоффақиятларга эришади. Нутқ тарихий тарққиёт процессида, онг билан бирга, инсонларда тил воситаси билан алоқа боғлаш, бир-бирларига бирор нарсани айтиш эҳтиёжи туғилиши натижасида пайдо бўлган. Нутқ – тилнинг тараққиёти, тафаккур тараққийси билан бирга ривожлана боради. Ўз нутқини тўғри ташкил эта билиш нотиқлик санъатини эгаллашнинг муҳим шартларидан биридир. Яхши нотиқнинг нутқи ҳамиша мазмунли, тушунарли, ифодали ва таъсирчан бўлади. Нутқни тўғри ташкил эта билиш буюк нотиқлар тажрибасини ўрганишдан ташқари нутқ маданиятини уқиб олишни талаб этади. Нутқ маданияти қуйидаги кўринишларга эга:

1. 
   Нутқнинг тил маданияти;
   
2. 
   Нутқнинг психологик маданияти;
   
3. 
   Нутқнинг алоқа маданияти (коммуникацияси)
   

Нутқ воситаси билан алоқа боғлаш инсоннинг доимий эҳтиёжи бўлиб, бу алоқа фикр олишувга хизмат қилади. Нотиқ нутқининг таъсирчанлигида интонациянинт аҳамияти катта. Нотиқ тингловчиларга табиат ва турмушдаги бирор ҳодисага, нарсага қизиқиш пайдо қилиш, нутқ қаратилган предметнинг хусусиятларини уларга тўлалигича етказа билиш учун нутқга талаффузга алоҳида эътибор бериш лозим.
Интонация стилистик аҳамиятта ҳам эгадир. Жумладан, интонация одатдаги ва нотиқлик интонациясига бўлинади. Одатдаги интонация умумий характерга эга бўлиб, кишиларнинг бир - бирлари билан нутқий алоқаларида, бир - бирларини англаб етишларнда кўлланилса, нотиқлик интонацияси нотиқ нутқининг тингловчилар онгига таъсир этишида муҳим восита бўлиб хизмат қилади.
Нутқнинг тил маданияти луғат маданиятини эгаллашни талаб этади. Бунда нотиқнинг индивидуал луғати фаол равишда кенгайиб бориши, нутқ сўзларининг тўғри ва кўчма маънолари аҳамиятининг ортиб бориши кўзда тутилади. Синонимлар, омонимлар ва антонимлардан тўғри фойдаланиш, терминлар ва уларни тўғри тадбиқ эта билиш, чет эл сўзлари ва қисқартирилган, мураккаб сўзларни билиш ҳамда уларни ўз ўрнида ишлатиш луғат маданиятини эгаллашнинг мухим шартидир. Тилда бўлган ҳамма сўзларнинг жами луғат состави деб аталади. Қайси тилнинг луғат состави бениҳоя бой ва ҳилма - ҳил бўлса, бу тил ривожланган тил бўлади. Хар бир нотиқ фойдаланаётган ва фойдаланиши мумкин бўлгак луғат состави қанчалик бой ва тараккий қилган бўлса, унинг индивидуал луғати ва нутқи ҳам шунчалик бой ва тараққий қилган бўлади.
Оғзаки нутқнинг стилистик маданияти тингловчиларга таъсир этишнинг маълум воситасидир. Одатдаги нутқлар :

• 
  Сўзлашув услуби
  
• 
  Илмий услуб
  
• 
  Бадий услуб
  
• 
  Расмий услуб
  
• 
  Публистик услуб
  

орқали аудиторияга стказилади.