Mavzu: arab davlatlari madaniyati reja: Kirish Qadimgi Arabiston tarixi va ilk davlatlarining tashkil topishi

1. Qadimgi Arabiston tarixi va ilk davlatlarining tashkil topishi

Arabiston. Arablar "Jazirat al-Arab" deb nomlangan arablar – "arablar yarim oroli "(qisqartirilgan" Al-Jazira"), forslar va turklar – "Arabiston", G'arb va janubdan vulkanik tog'lar bilan chegaradosh va fors ko'rfazi va Furot vodiysiga tushib qolgan platoni ifodalaydi. Arabiston hududi Evropaning to'rtinchi qismiga teng. Tabiiy sharoitlarga ko'ra, u ikki qismga bo'linadi: jim (qirg'oq hududlari) va Nedj (cho'llar bilan o'rab olingan Markaziy plato).

G'arbiy Arabiston ikki asosiy maydonni o'z ichiga oladi: Hijoz va Yaman. Hijoz ("to'siq", qizil dengiz va tog'lar orasidagi qirg'oq zonasi Sinay yarim orolidan Makkaning janubida joylashgan hududga cho'ziladi. Hijozning eng Shimoliy qismida (ko'kdan Tabukgacha), kam va quruq dushmanda, bu joylarda savdo-sotiqni qo'lga kiritgan qadimgi Nabatei yashagan. Bir yo'l (biz qanchalik muhimligini ko'rib chiqamiz) AKB ko'rfazidan Madinaga qizil dengiz bo'ylab o'tadi va bir nechta mavsumiy daryolarning kanallarini kesib o'tadi. Yasrib (keyinchalik-Madina) ikki Xarr (LAVA cho'llari) orasidagi vulqon tuprog'ida, unumdor, qadimdan yetishtirilgan erlarda (bu erda asosiy madaniyat xurmo daraxti) joylashgan. Otmedina shimolida Makkaga ikki kun yurish mumkin. Tog'lar orasida janubga qadim zamonlarda gullab-yashnayotgan shahar bo'lgan Taif, hozir esa Makka aholisi uchun dam olish joyi bo'lgan; bu erda Evropa madaniyati o'sadi. Yaman bilan Hijoz chegarasida tog ' zanjiri kengayib bormoqda: Hijozning eng unumdor, Sharqiy qismi (sarat) Yaman qabilalarining ajdodlari hisoblangan Kahtan qabilasida yashaydi.

Yaman, "o'ngda yotgan mamlakat", ya'ni Janubiy yoki "baxtli Arabiston", har doim erlarning boyligi va unumdorligi bilan mashhur (asosiy madaniyat qahva). Uning son-sanoqsiz xarobalari tarixiy o'tmish haqida gapiradi, uning oxirgi izlari hali ham qadimgi sananing poytaxti tomonidan saqlanadi. Yamanning tadqiqotchilari Nibur va Forskoldan keyin frantsuz Arnaud va Jozef Galevi deyarli qahramonlik safarini o'tkazdilar, keyin esa asosan janubni tasvirlaydigan Landberg edi.

Arabistonning Janubiy qirg'og'i, " tutatqi qirg'og'i "(tutatqi qazib olinadigan daraxt madaniyati pasayib ketadi), deyiladi hadramaut. Bu vodiylar tomonidan tug'ilgan tog'li mamlakatdir; cho'llar uni o'rab olishadi va aholi o'z daromadlarini qidirishda o'z vatanlarini tark etishdan afsuslanmaydilar. Bu erda Yamanda bo'lgani kabi, ko'plab qadimiy xarobalar ham bor. Sharqda Mahra viloyati, uning tuya – Mehari bilan mashhur.

Janubi-Sharqda Ummon, shuningdek, tog'li mamlakat, juda unumdor tuproqlarga ega; butun qirg'oq bo'ylab ko'plab portlar mavjud. Bu erda Arab lotsmanlari bor edi, ularning nomlari navigatsiya tarixiga kiritilgan. Muskat qadimiy Sohara o'rniga poytaxtga aylandi, bu Arab geografi "Xitoyga eshik"deb nomlangan.

Nihoyat, Fors ko'rfazi bo'ylab, bugungi kunda Lhasa (Al-Hasan), garovgirlar va marvarid ovchilari mamlakati deb nomlangan Bahraynning pasttekisligi bor. G'arbiy Arabistondan keng cho'llar bilan ajralib turadi: janubdan Dahna, shimoldan Nefud. Frantsiyadan ikki barobar ko'proq joy egallagan Dahn ("qizil rangli qum") da suv yo'q, ammo qishki yomg'irdan keyin yashil o'simliklar paydo bo'ladi. Keyin badaviylar (badv) – badiya xalqi, "cho'llar" (Xadar xalqiga qarama – qarshi)-bu erda uch-to'rt oy davomida ularning podalari, ochlik va chanqoqligi suvli ko'katlarni qondiradi.

Issiqlik ularni bu joylarni tark etishga majbur qilganda, ular cho'l chegaralariga qaytadilar. Nedzda shimolida Vodiy Rumma depressiyasidan o'tgan Markaziy plato mavjud bo'lib, unda ba'zi joylarda suv paydo bo'ladi. Bu cho'l Nefud (so'z "nafd" ko'plik – "dune"), Dakhney o'xshash barcha: bir mavsumda, ko'katlar, uning qizil qum qamrab katta bo'shliqlar shakllantirish, ba'zi qoyalar atrofida topaklar. Shimoldan shimolga yomg'ir oqimlari kanali orqali tug'ilgan Suriya cho'li yotadi; Furotgacha cho'ziladi, ba'zi joylar butunlay samarasiz.

Arabiston yarim orolining qadimgi tarixiga oid manbalar to‘rt asosiy qismdan iborat: 1.Epigrafik ma’lumotlar. 2.Ashyoviy yodgorliklar. 3.Yozma manbalar. 4.Antik mualliflar ma’lumotlari.

Janubiy Arabistonning tosh, jez, sopolga yozilgan va o‘z maz­muniga ko‘ra, ikki guruhga bo‘linadigan davlat hujjatlari (pod­sho farmonlari, podsholarning harbiy va ichki siyosatga oid yozuvlari) va xususiy-huquqiy qabrtosh lavhalari, sun’iy sug‘or­ish inshootlaridagi yozuvlardan 2500 tasi saqlanib qolgan.

Arxeologik qazishmalar bizga boy ma’lumotlar beradi. Qadimgi Saba podsholigining bosh shahri Marib xarobalari (Yaman Arab Respublikasi poytaxti Sanaga yaqin joy) o‘rganildi. Shahardan saroy qoldiqlari, devorlar va haykallar topildi. Sha­harning g‘arbidagi ulkan Marib to‘g‘oni qoldiqlari kishini hayratga soladi. Kataban poytaxti Timna shahri ibodatxonalari, nekropol va qal’a qoldiqlari qazib ochildi. Nabatey podsholigi poytaxti Pe­tra shahridan me’morchilik inshootlari va haykallar topildi.

Bundan tashqari, Arabiston va arablar to‘g‘risidagi qisqa ma’lumotlar Osuriya, Yangi Bobil, Eron manbalari va Bibliyada uchraydi. Antik tarixchilar Gerodot (mil.avv. V asr)ning «Tarix» asarida, Feofrastning (mil.avv. IV asr) «O‘simliklar tarixi», Diodorning (mil.avv. I asr) «Tarixiy kutubxona» va Strabon­ning (mil.avv. I asr) «Geografiya» kabi asarlarida qadimgi Ara­biston to‘g‘risida qator ma’lumotlar bor.

Yevropada Daniya qiroligining 1760-yilda olim Karsted Ni­bur boshchiligidagi ilmiy ekspeditsiyasi Yamanni tekshirdi. K.Nibur bu sayohat to‘g‘risida «Arabiston va unga qo‘shni mamlakatlarga sayohat tasviri» asarini yozadi. Qadimgi Ara­biston tarixi XIX asrdan boshlab atroflicha o‘rganila boshlan­di. Dastlab epigrafik yozuvlar tadqiq qilindi. XX asrda Belgiya, Fransiya, Avstriya va AQShda Arabiston xalqlarining geografi­yasi, madaniyati, dini va xronologiyasiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar e’lon qilindi.

Qadimgi Arabiston sivilizatsiyasining eng katta yutuqlaridan biri yozuvning alfavit tizimi yaratilishidir. Bu yozuv farazlarga ko‘ra, Finikiya proto­sinay (Sinaydan topilgan yozuvlarga ko‘ra) alfavitlaridan kelib chiqqan. Shimoliy Arabiston aholisi nabateylar ham oromiy yozuvlariga o‘xshash o‘z alfavitlarini yaratdilar. Yozuvlar toshga, qoyatoshlarga o‘yilgan; yog‘och va loy taxtachalarga yozilgan; jez buyumga quyilgan; yumshoq buyumlarga bitilgan. Tarixiy voqealar bayoni, qonunlarning moddalari yozilgan bitiklar to­pilgan. Bag‘ishlov va qurilish matnlari, sag‘ana yozuvlari, ish yozishmalari bizgacha yetib kelgan.

Monumental me’morchilik sohasida katta yutuqlarga erishil­di. Marib, Timna, Shabva va Karnava shaharlari xarobalariga ko‘ra, shaharlar to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida qurilib, balandligi 10-12 metrli tosh devorlar bilan o‘rab olinadi. Shahar devorlarida kvadrat shaklida minoralar bunyod qilinadi. Petra shahri qoyatosh bag‘rida bunyod qilinib, uning inshootlari qoyalarda qurilgan. Alebastr, jez va loydan haykallar yasalgan. Hayvonlar (ho‘kiz, tuya, ot) tasviri dinamik va ifodali tasvirlanadi.

Arabiston yarim oroli dini politeistik xususiyatda bo‘lgan. Janubiy Arabistonda bosh xudo Astar hisoblangan. Saba qa­bilalarida Almakaxon oy xudosi hisoblanib, unga ho‘kiz qur­bonlik keltirilgan. Osmon, quyosh va bir necha sayyoralarga ham e’tiqod qilingan. Nabateylar Ilaxu yoki Alloh («xudo»), Dusharg (chaqmoq xudosi, dunyo boshqaruvchisi)ga sig‘in­ganlar.