|
Ibn Havqal va uning “ Kitob ul-masolik va-l-mamolik” asarida berilgan
toponomik ma’lumotlar.
O’zdavrining ko’zga ko’ringan yirik geograf olimi va sayyohi bo’lgan Ibn
Havqalning to’liq ismi Abulqosim ibn Havqal an-Nisibiy bo’lib, nasabiga ko’ra
olim Shimoliy Mesopotamiyada joylashgan Nasibin shahridan chiqqan.
Ibn Havqal 943-yildan boshlab savdogar sifatida turli mamlakatlar Markaziy
Afrika, Ispaniya, Italiya, Eron Hindiston bo’ylab sayohat qilgan. U Istaxriy bilab
shaxsan uchrashgan. Uchrashuv vaqtida Istaxriy go’yoki undan o’z asaridagi xato
va chalkashliklarni xalos qilish va qaytadan ushlashni iltimos qilgan.
“Men,- deb yozadi Ibn Havqal, - uning kitobidagi bir emas, bir necha
xaritalarni tuzatdim, so’ngra ushbu o’z kitobimni yozishga qaror qildim. Istaxriy
kitobida uchragan xatolarni tuzatdim, kitobimga bir nechta xaritalarni ilova qildim
va ularni izohlab berdim”.
Ibn Havqalning asari “Kitob ul-masolik va-l-mamolik” (“Yo’llar va
mamlakatlar haqida kitob”) yoki qisqacha “ Kitob surat al-ard” (“Yerning surati”)
nomi bilan mashhur bo’lib, Hamadoniylardan Sayfulla Ali I (945-967) ga
bag’ishlangan
4
. Uni yozishda muallif sayohatlari vaqtida to’plagan, savdogarlardan
so’rab-surishtirib yiqqan materiallardan hamda Ibn Xurdodbeh, al-Jayhoniy,
Qudama asarlaridan foydalangan. Kitobda tavsiflangan har bir mamlakat va
viloyatning xaritasi ham berilgab. Masalan, Movarounnahr qismiga ilova qilingan
xaritada Jayhun (Amudaryo), Buxoro, Samarqand, Usrushana (O’ratepa), Ispijob
(Sayram) , Shosh va Xorazm shaharlari va viloyatlari tasvirlangan. Asarda turk va
g’uzzlar, ularning mashg’uloti,shuningdek, Movarounnahr shaharlari, xalqlari
xususida keltirilgan ma’lumotlar nihoyatda qimmatlidir.
3
Madrahimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. – T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008. –B. 150.
4
Madrahimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. – T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008. –B. 151.
“Kitob ul-masolik va-l-mamolik” asarining arabcha matni ikki marta M.Ya.
de Guye (1878) hamda Kramers tomonidan (1938-1939) chop etilgan. Kramers
nashri (u 1086-yili ko’chirilgan va hozir Istanbul kutubxonalaridan birida
saqlanayotgan mo’tabar qo’lyozmaga asoslangan ) birmuncha noyob nashr sifatida
qadrlanadi.
Istaxriy, Ibn Havqal, Muqaddasiy kabi arabinavis olimlarning asarlari
Toshkent shahri toponimlarini o’rganish bo’yicha muhim manba hisoblanadi.
Jumladan, olimlar o’z asarlarida Shosh viloyatining markazi Binkat shahri deb
ko’rsatganlar. Binkat hozirgi Eskijo’va va Chorsu oralig’ida bo’lgan. Binkat nomi
forscha –tojikcha bo’lib, “ko’rimli shahar demakdir” . Istaxriy o’z asarida Shosh
viloyatidagi 27 ta shahar va qishloqni nomini tilga olgan. Ohangaron vodiysida
qayd qilingan 14 ta shahar-qishloqning 7 tasi kat qo’shimchali nomlardir.
Jumladan, Muqaddasiy o’z asarida Zarankent qishlog’ini tilga olgan.
V.V.Bartold bu qishloqni hozirgi Zarkent bo’lishi mumkin degan. Bu qishloq
hozirda Toshkent viloyati Parkent tumaniga to’g’ri keladi. Shuningdek, Namangan
viloyati Yangiqo’rg’on viloyatida ham shu nomli qishloq bor.
Ko’hisim – o’rta asrlarda Shosh viloyatida qayd qilingan kon va qishloq.
Arab geograflari asarlarida Ko’hi sim “kumush tog’i” tarzida keltirilgan. Konning
arabcha nomi Ma’dani Shosh.
Parak- Chirchiq daryosi nomlaridan biri. Arab geograflari bu daryoni Nahri
Turk deb atashgan. Istaxriy bu daryoni Nahri Turkiston deb aniq yozgan.
Piskent- Piskent tumani markazi. Arab geograflari dastlab o’z asarlarida
Biskat Shaklida tilga olishgan. Piskom arab manbalarida Biskom shaklida tilga
olingan.
Xotunkat- O’rta asrlarda Toshkentdan 2 farsax narida ,bo’lgan shahar. Arab
geograflari asarlarida tilga olingan. Xotun qadimiy turk tilida “oyim, xonim”
ma’nosida bo’lgan.
Chinoz- arab geograflari o’z asarlarida Jinanjkat shaklida keltirishgan.
Bu shahar hozirda Chinoz tumani markazi hisoblanadi. Manbalarda turli
nomlarda uchraydi. Jumladan, chinos degan urug’ nomidan olingan. Chinos
mog’ulchada chin – bo’ri, -s esa ko’plik affiksi
5
ya’ni bo’rilar yashaydigan joy
degan ma’noda ham ishlatilgan.
XULOSA
Umuman olganda, o’rta asr arab sayyoh olimlari tomonidan keltirilgan
toponimik manbalar shu davrda mavjud bo’lgan shaharlar va qishloqlar nomini
kelib chiqishi, shu bilan birga bu shaharlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy hayoti
to’g’risida ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Arab muarrixlari asarlarida
keltirilgan Farg’ona, Xorazm, Toshkent hududlarida joylashgan shahar va qishloq
toponimlari toponimikada o’ziga xos o’ringa ega. Xususan, arab geografi va
sayyohi Muqaddasiy o’z asarlarida Farg’ona va Xorazm toponimlari kelib chiqishi
to’g’risida, Chag’aniyonda joylashgan 1600 ga yaqin qishloq nomlari, shuningdek
Toshkent shahri va uning hududida joylashgan Piskent, Zarkent, Chinoz, Chirchiq,
Ko’hisim, Xotunkat kabi bir necha qishloq toponimlari to’g’risida ma’lumotlar
keltiradi. Bundan tashqari, Ibn Xavqal, Istaxriy kabi arab sayyoh va geograflari
ham yurtimiz hududidagi joy nomalari to’g’risida o’z fikr-mulohazalarini bildirib
o’tishadi.
5
Qorayev S. Toponimika. – T.:O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. –B. 145.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
