Epidemiologiyasi. Tabiiy sharoitda bezgak – antroponoz, transmissiv invaziyadir. Shuning bilan birgalikda transmissiv infeksiyalar ichida eng kup tarkalganidir. Bezgak kaalini kuzgatuvchisini manbai bemor yoki soglom parazit tashuvchidir. Tabiiy sharoitda bezgakni birdan-bir yukish yuli transmissiv yul bulib, kasallikni yukishi uz tanasida sporogoniya davrini tugallatgan anofeles chivinining urgochisi soglom odamni chakkanda ruy beradi.
Anofeles chivinining kupayadigan joyi kichik, sekin okadigan, yaxshi iliydigan (anofelogen) suv xavzalaridir. Chivinning rivojlanish davri tashki muxitni xaroratiga karab 2-4-5 xafta va undan kup davom etishi mumkin, xamda tuxum – lichinka – kugirchok – imago (kapalak) fazalarini bosib utadi. Tashki muxitni xarorati 10OSdan past bulsa chivinni rivojlanishi tuxtaydi. Shuning uchun past va urtacha iklimli sharoitda chivinni 1-3 generatsiyasi, iklimi issik joylarda 8-10 generatsiyasi tugallaniladi. Bu esa uz navbatida tropik iklimli mamlakatlarda plazmodiyni intensiv ravishda yukishiga imkon yaratadi.
Urchigan urgochi chivin 3 km radius atrofida uchib yurib inson konini surib (antropofil turi) yoki xayvonlar konini surib (zoofil turi) ovkatlanadi va tuxum rivojlanguncha tabiiy sharoitda (ekzofil turi) yoki kurilgan imoratlar ichida (endofil turi) surgan konini xazm kilib berkinib yotadi. Undan sung etilgan tuxumini suv xavzalariga kuyadi. Kaytadan urchigandan keyin yana kon suradi. Kon surgandan to tuxum kuyguncha bulgan davr (gonodotrofik davri) tashki muxitni xaroratiga karab 30OSda 2 kundan 15OSda 7-10 kungacha davom etadi. Issik iklimda 2-3 marta va urtacha iklimli sharoitda 5-6 marta gonodotrof davrini kechirgan urgochi chivin epidemiologik nuktai nazardan uta xavfli chivin xisoblanadi. Chunki bu davrgacha kelib bu chivinni sulak bezlarida kup mikdorda sporozoitlar yigilgani uchun kasallik yuktirish kobiliyatiga ega buladi. Bunday chivinlar urtacha iklimli sharoitda 1,5-2 oy davomida, subtropik iklimli sharoitda 5-6 oy davomida kasallik yuktirishi mumkin.
Trasmissiv yuldan tashkari bezgak parenteral va transplatsentar (vertikal) yul bilan (shizontli invaziya) yukishi mumkin. Bemorga kon kuyilganda yoki kon bilan zararlangan tibbiyot asboblari ishlatilganda bezgakni xar bir turini kuzgatuvchisi parenteral yul bilan yukishi mumkin. Chunki turt kunlik bezgakni kuzgatuvchisi bemor konida 25 yildan kuprok davrgacha persistensiyalangan xolda saklanib kolishi mumkin. Plazmodiylar donor konida 1-2 xaftagacha yashay oladi.
Plazmodiyni vertikal yul bilan xomilaga utish xollari bezgakni gipo va mezoendemik uchogida immuniteti past bulgan, tropik bezgak bilan ogrigan xomilador ayollarda kuzatiladi. Bezgakni golo va giperendemik uchogida kasallik chakalok tugilayotgan vaktda yukishi mumkin.
Bezgakka karshi tabiiy immunitet yuk, demak konga plazmodium tushganda xamma kasallanveradi. Bezgak bilan ogrigan bemor organizmida uzok chuzilmaydigan, fakat uz turiga ta’sir kiladigan nosteril immunitet rivojlanadi. Shu sababli ma’lum bir vakt utgachgina bemorga bezgakning boshka turi yoki yana shu turi kaytadan yukishi mumkin. Kayta-kayta bezgak yukishi natijasida odamda doim immunitet saklanishi mumkin. Katta yoshdagi bolalarda va kattalarda immunitet paydo bula boshlagani uchun bezgakni engil, kam belgili yoki parazit tashuvchi formalari kuzatiladi. Shunga karamasdan ayrim insonlar bezgak bilan ogrinmasligi mumkin. Masalan, bezgakni yukish darajasi yukori bulgan endemik uchogda yangi tugilgan chakaloklar 2-5 oygacha passiv immuniteti G’transplatsentar yoki kukrak suti orkali utganG’ bulganligi uchun, yoki chakalokning konidagi fetal RF faktorni plazmodium uchun zarur bulgan paraaminobenzoat kislotasi etishmasligi natijasida kasallik rivojlanmaydi. Garbiy Afrikada yashovchi utrok xalklar va ularni boshka davlatlardagi vakillarining kizil kon tanachalarida plazmodium uchun reseptor vazifasini bajaruvchi Duffy antigeni (Fya, Fyb antigenlari) bulmagani uchun Pl.vivax keltirib chikaruvchi uch kunlik bezgak bilan ogrimaydilar.
G-6-FD etishmovchiligida β-talassemiyadan, anomal HbS tashuvchilarda tropik bezgakka sezuvchanlik kam buladi. Bular kasallikni engil, belgisiz xolda utkazadilar.
BSST klassifikatsiyasiga (1964 yil) binoan talok indeksi buyicha (tekshirilganlar ichida talok xajmi kattalashganlarni soni) bezgakni 4 xil endemik uchogi farklanadi:
