Mavzu: Boshqarishning asosiy va fundamental prinsiplari Reja: Boshqarish prinsiplari Assosiy tushunchalar

1.Uchish apparatini boshqarish
Boshqarish ob’ekti – uchish apparati (raketa). Boshqarish maqsadi – nishonni yo`q qilish,
yani raketaning nishon bilan uchrashishini ta’minlash. 
Raketaning nishon bilan yaqinlashishi mumkin bo`lgan cheksiz miqdordagi traektoriyalardan
amalda faqat shundaylari tanlanadiki, ular bo`yicha uchish bir tomondan, yetarlicha sodda 
texnikaviy vositalar yordamida bajariladi, boshqa tomondan, nishonni yo`qotishning maksimal
ehtimolligi ta’minlanadi. Sozlash jarayonini amalga oshirishda raketa harakati aniq tarzda 
chegaralanishi kerak, yani raketaning harakatiga (bog`lanishlar) aloqalar qo`yilgan bo`lishi zarur. 
Shunday qilib, qaralayotgan jarayonda raketa bilan nishonning uchrashishini ta’minlovchi 
harakatning parametrlari aniqlangan qonun bo`yicha o`zgarishi kerak. 
 
 
2.Elektrotexnik ob’ektlarni boshqarish 
Boshqarish maqsadi – sistemaning turli bo`ginlari o`rtasida kuchlanishning
doimiyligini ta’minlash yoki, biror elementda ajraladigan quvvatning maksimal bo`lishiga
erishish va h. Aniqlangan qonunlar bo`yicha o`zgarishi kerak bo`lgan jarayonlar bu – 
kuchlanishlarni, toklarni, quvvatlarni tashqi elektr yurituvchi kuchlar yoki tashqi
manbaalarning toki va boshqalar ta’sirida o`zgarishlari.
 
3.Texnikaviy ob’ektlarni boshqarish 
Boshqarish maqsadi – temperaturani biron-bir taqsimlanishini saqlab (taminlab) turish yoki 
temperaturani biron chegaraviy qiymatidan ortib ketishiga issiqlik energiyasini berish yoki olish
orqali yo`l qo`ymaslik. 
Yuqorida aytilganlar asosida xulosa qilish mumkinki, jarayonlarni talab etilgandek ro`y 
berishini ta’minlovchi sharoitlar yaratish, yani zaruriy rejimni saqlab turish texnikaviy kompleks
shaklida amalga oshirilishi mumkin, bu texnikaviy kompleks o`z ichiga ushbu asosiy bloklarni 
oladi: 

boshqarish ob’ekti: ob’ektdagi jarayonlarni xarakterlovchi parametrlarni joriy 
qiymatlari haqida 
axborotlarni olish bloki (o`lchashlar sistemasi); 

boshqaruvchi blok: 
bu blok buyruqlarni shakllantiradi, ular ob’ektga kelib, undagi sodir bo`layotgan jarayonlarni
qo`yilgan maqsadga erishish yo`nalishiga qaratib o`zgartiradi; 

nazorat-o`lchov qurilmalari: 
topshiriqni bajarilishini borishi ustidan nazorat va topshiriqni bajarilishi natijalarini tekshirishni amalga 
oshiradi.Bu texnikaviy kompleksni boshqarish ob’ekti va unga biriktirilgan o`lchovchi va
boshqaruvchi bloklar bilan birlashtirilgan yaxlit to`plam deb belgilab olamiz.Shu yerda matematik
modellashtirish fanidan ma’lum bo`lgan sistema tushunchasidan foydalanamiz. 

---

Sistema - bu tushuncha matematik modellashtirish tushunchasining ekvivalenti bo`lib, u juft 
to`plamlar U, Y (U – kirishlar to`plami, Y – chiqishlar to`plami) va kirish va chiqish orasidagi 
bog`liqlikni formallashtiruvchi U Y munosabat bilan beriladi. Sistemalarni birlashtirish ham 
sistema hisoblanadi. Sistema ushbu xossalarga ega [2]: 
Yaxlitlik (butunlik), bu sistema tashqi muhitdan ajratilganligini bildiradi; muhit sistemaga 
uning kirishlari orqali ta’sir ko`rsata olishi mumkinligini va sistema bu ta’sirlarga chiqish orqali
javob (reaktsiya) berishi mumkinligini 
bildiradi; Strukturalanganlik, bu sistema ichida bir nechta nimsistemalarga ajratilganligini bildiradi.
Nimtizimlar o`zaro bog`liq va sistema yaxlit holda, butunicha tashqi muhit bilan qanday ta’sirlashsa,
ular ham bir-birlari bilan o`zaro ta’sirlashadilar; 
Maqsadga muvofiqlik (yo`nalganlik), biron maqsadni berilganligini talab etadi, bu maqsadga 
erishish sistemaning to`g`ri ishlashini bildiradi. Yuqoridagi ta’riflar aniq, formal ta’riflardir. Endi 
formalligi ozroq ta’riflarni keltiramiz: 
Sistema – bir-birlari bilan
qonuniyatli bog`langan predmetlar (buyumlar)ning ob’ektiv 
birligidir. 
Sistema – hodisalar hamda tabiat va jamiyat haqidagi bilimlarning ob’ektiv birligidir. 
Sistema – yagona yaxlitlikni namoyon etuvchi o`zaro bog`langan elementlar (ob’ektlar, 
munosabatlar) to`plami. 
Sistmaning xossalari uni tashkil etuvchi elementlarda bo`lmasligi mumkin. 
1.1-jadvalda sistemaga misollar keltirilgan. 
Bundan bo`yon texnologik jarayonning funktsional elementlarini kvadratlar (yoki to`g`ri 
to`rtburchaklar) bilan, bu elementlarga kirayotgan signallarni esa strelkalar bilan belgilaymiz (1.1-
rasm). 
Signalga ta’rif beramiz. Signal deb, shunday fizikaviy jarayonga aytiladiki, uning
parametrlari axborotga ega bo`ladi. Masalan, telefon aloqasida elektr signallari yordamida 
suhbat tovushlari uzatiladi, televidenieda esa – tasvir. 
Axborotga ega parametrlarni axborotli parametrlar deyiladi. Masalan, signal - elektr
kuchlanish, kuchlanish amplitudasi – axborotli parametr. 
Signalni analogli deyiladi, agarda uning axborotli parametrlari berilgan oraliqda ixtiyoriy
qiymatlarni qabul qila olsa (1.2-rasm). 
Signal raqamli deyiladi, agarda uning axborotli parametrlari impulslarning kodlangan
ketma-ketligida joylashgan bo`lsa. 
1.1-rasm. Funktsional element. 
1.2-rasm. Analogli signal f(t). 

---

Yuqoridagiga muvofiq o`lchashlar sistemasi turli fizikaviy jarayonlarning qiymatlarini
(temperatura, bosim, aylanishlar soni va b.) elektr signallarga aylantirgichlarni namoyon etadi. 
O`lchash sistemalariga (datchiklarga) misollar: 

nisbiy ko`chish datchigi; 

burchak tezlik datchigi; 

bosim datchigi; 

temperatura datchigi va b. 
Texnologik jarayonlarni talab etilgandek ro`y berishini ta’minlovchi texnikaviy kompleks – 
to`plamni boshqarish sistemasi deb ataymiz. 
Boshqarish sistemasi boshqarish ob’ektini o`rab oluvchi berk konturni hosil qiladi. Shu
sababli, bu bloklarning hammasi qatnashgan sistemani berk sistema deyiladi yoki teskari aloqa 
(TA) li boshqarish sistemasi deyiladi (1.3rasm). 
Boshqarish jarayonlari – bu sistemalarda sodir bo`luvchi dinamik jarayonlar bo`lib, bu
sistemalarda axborot oqimlari, hamda boshqarish maqsadlariga erishish uchun qarorlar va
harakatlar berk konturlar yani, TA li sistemalar ko`rinishida strukturali amalga oshiriladi. 
Boshqarish sistemalarining bir qismi biryo`nalishli xossasiga ega, yani oldindagi elementga
keyingi elementni ulash oldindagi elementning holatiga ta’sir ko`rsatmaydi. Avtomatik
sistemalarda hech bo`lmaganda bitta biryo`nalishli elementning mavjud bo`lishi signallarni faqat
bir yo`nalishda “o`tishiga” olib keladi. 
1.
3-rasm.ABS ning umumlashgan sxemasi 
I-sistemaning axborotli qismi, axborotni olish, saqlash, qayta ishlash va uzatishni amalga 
oshiradi; II- sistemaning energetik (kuch beruvchi) qismi, axborotni ob’ektga boshqaruvchi
ta’sirga aylantirish uchun xizmat qiladi 
1.1 – jadval [2].