Mavzu: Ega va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

D o n g g a o‘ ch b o y v a ch ch a k u y o v l a r nikohga odatda qo‘sh
karnay, qo‘sh surnay bilan kelishardi (Oybek).
2. Sifatlovchi sifatdosh shaklidagi fe'l leksema bilan ifodalanadi:
1) Sifatlovchi leksemashakl bilan, sifatlanmish birikma bilan ifodalanadi:
[fe'l leksema + gan  sifatlovchi] X [(sifatlovchi X sifatlanmish)  sifatlanmish]: B o‘ l i b o‘ t g a n b i r v o q e a uni gangitib qo‘ydi (Hamid
G‘ulom).
2) Sifatlovchi birikmashakl bilan, sifatlanmish leksema bilan ifodalanadi:
a) <{[(qaratuvchi X qaralmish) + dan  natija hollovchisi] X [hollanmish]}+gansifatlovchi> X : U n i n g z a r b a l a r i d a n
k a r a x t b o‘ l g a n T u r d i oxiri tik qoyadan pastga yumalab ketdi
(Pirimqul Qodirov).
b) <{[(qaratuvchi X qaralmish)  payt hollovchisi] X [(qaratuvchi X qaralmish)+da  o‘rin hollovchisi] X [hollanmish]}+ gan  sifatlovchi> X : Q i sh b o‘ y i q o r o s t i d a u x l a b yo t g a n y e r
ko‘klamning iliq-issiq oftobi bilan uyg‘anadi-yu, .. (O‘tkir Hoshimov).
d) <{[(qaratuvchi X qaralmish)  payt hollovchisi] X [tarz hollovchisi]
X [hollanmish]} + gan  sifatlovchi> X : K u n b o‘ y i
310
e r i n ch o q k e z i b y u r g a n b u l u t l a r oftob botgandan keyin
qahrli tus oldi (O‘tkir Hoshimov).
e) <{[(sifatlovchi X sifatlanmish) + da  payt hollovchisi] X [hollanmish]} + gan sifatlovchi> X : Yoki s o‘ n g g i k u n l a rd a q i l g a n i sh l a r i .. zo‘r ishlar bo‘lganmikan? (Pirimqul Qodirov).
f) {[(vositasiz to‘ldiruvchi) X (o‘rin hollovchisi)  to‘ldirilmish  hollanmish]+gan  sifatlovchi} X {sifatlanmish}: Q o‘ y l a r i n i b a l a n dg a y o y i b ch i q q a n X o l b e k .. serkasini ertalab Kiyiktoshda
ko‘rdi (Pirimqul Qodirov).
g) <{[(vositasiz to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish) + b  maqsad hollovchisi]
X [tarz hollovchisi] X [hollanmish]} + yotgan  sifatlovchi> X : U l a r n i a j r a t m o q ch i b o‘ l i b sh o sh i b k e l a y o tg a n A v a z Turdiga yaqinlashdi (Pirimqul Qodirov).
h) {[(vositasiz to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish) + bilan  payt hollovchisi] X
[vositali to‘ldiruvchi] X [hollanmish  to‘ldirilmish]+gan  sifatlovchi} X {sifatlanmish}: A z i z n i k o‘ r i sh i b i l a n N a f i s a d a y u z b e rg a n o‘ z g a r i sh daf'atan sezilib qoldi (Hamid G‘ulom).
i) «<{[(sifatlovchi X sifatlanmish) + ga  o‘rin hollovchisi] X [hollanmish] + sh + gavositali to‘ldiruvchi} X {to‘ldirilmish}> + gan  sifatlovchi» Х «sifatlanmish»: S o v u q j o y l a r g a q a y t i b k e t i sh g a
u l g u r m a g a n q a r g‘ a l a r traktor ustida g‘ujg‘on o‘ynab, ..
(O‘tkir Hoshimov).
j) [(o‘rin hollovchisi X hollanmish) + gan  sifatlovchi] X [sifatlanmish]: K u y o v n i k i d a n k e l g a n s a r p o l a r kecha xotinlar
orasida ochilib, .. (Oybek).
k) [(payt hollovchisi X hollanmish) + digan  sifatlovchi] X [sifatlanmish]: T u sh d a n k e y i n y o g‘ a d i g a n o d a t i bor (Pirimqul
Qodirov).
l) <{[(o‘rin hollovchisi) X (vositasiz to‘ldiruvchi)] X [hollanmish  to‘ldirilmish]} + gan  sifatlovchi> X : Y u q o r i d a n b u n i
k o‘ r i b t u r g a n H u l k a r Avazga qarab kuldi (Pirimqul Qodirov).
m) «<{payt hollovchisi} X {[qaratuvchi] X [(sifatlovchi X sifatlanmish]
+ i + ni  qaralmish  to‘ldirilmish} X {hollanmish  to‘ldirilmish} + dan 
vositali to‘ldiruvchi> X +gansifatlovchi» Х «(sifatlovchi X
sifatlanmish)  sifatlanmish»: Hatto e r t a - k e ch t a n ch a n i n g b i r
t o m o n i n i b a n d e t i sh d a n o‘ z g a i sh g a y a r a m a y d ig a n z a b u n k a m p i r l a r ham .. (Oybek).
3) Sifatlovchi ham, sifatlanmish ham birikma bilan ifodalanadi:

a) <{[(qaratuvchi X qaralmish)+dan  o‘rin hollovchisi] X [hollanmish]} + gansifatlovchi> X <{sifatlovchi} X {[(sifatlovchi) X (sifatlanmish)]  sifatlanmish}>:E sh i k t a g i d a n o q b o sh l a n g a n q i zg‘ i sh g‘ i sh t i n y o‘ l k a hovlini qoq ikkiga bo‘lib .. (Hamid G‘ulom).

b) <{[(sifatlovchi X sifatlanmish) + dan  o‘rin hollovchisi] X [hollanmish]} + yotgan  sifatlovchi> X <(sifatlovchi X sifatlanmish)  sifatlanmish>: Q a r sh i d a g i k a m d a n o sh i b k e l a y o t g a n i k k i
k i sh i ko‘rindi (Pirimqul Qodirov).
III. Ega izohlovchili birikmashakl bilan ifodalanadi. Kuzatilgan matnda
quyidagi uch misol uchradi:
1) {[izohlovchi] X [(izohlanmish X izohlovchi)  izohlanmish]}: Avazning armiyadan qaytishiga o n a s i N i g o r o p a .. kelin tayyorlab
qo‘ygan (Hamid G‘ulom). O n a s i N i g o r o p a .. boshqa turmush
qilmadi (Hamid G‘ulom).
2) {[(qaratuvchi X qaralmish)  izohlovchi] X [(izohlanmish X izohlovchi)  izohlanmish]}: Ammo u n i n g e r i A ' z a m f e r m a
ko‘rinmadi (Hamid G‘ulom).
IV. Ega to‘ldiruvchili va hollovchili birikmashakl bilan ifodalanadi. Bunday birikma fe'lning otdosh shaklida bo‘ladi. Kuzatilgan matnda quyidagi ikki
misol uchradi:
1) [(vositasiz to‘ldiruvchi) X (hollovchi) X (to‘ldirilmish  hollanmish)]
+ sh: M o t o r n i q a y t a d a n o‘ t o l d i r i sh oson bo‘lsa ekan
(O‘tkir Hoshimov).
2) {[(sifatlovchi X sifatlanmish) + ni  vositasiz to‘ldiruvchi] X [o‘rin
hollovchisi] X [tarz hollovchisi] X [to‘ldirilmish  hollanmish]}+sh: B u n af i s l i k n i t o g‘ d a y o l g‘ i z t a sh l a b k e t i sh Avazga juda
og‘ir tuyildi (Pirimqul Qodirov).
Xullas, ega nutqda leksemashakl bilan ham, sodda birikmashakl bilan
ham, murakkab birikmashakl bilan ham ifodalanadi. Leksemashakl ham, birikmalar tarkibida qatnashadigan tobe a'zolar ham asosan doim birikmaning
bo‘lagi vazifasida keladigan qaratuvchi, sifatlovchi bilan, ba'zan izohlovchi,
ta'kidlovchi, izofalovchi bilan ifodalanadi; bunday birikmashakllar tarkibida
to‘ldiruvchi, hollovchi oz uchraydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida son so‘z turkumi. O‘ODU ilmiy asarlari, 104-
chiqishi, T.: 1957.
Modal so‘zlar  Hozirgi zamon o‘zbek tili. O‘zFA nashriyoti, T.: 1957.
O‘zbek frazeologiyasining ba'zi masalalari. "Fan", T.: 1966.
O‘zbek tilidagi grammatik aloqaning ba'zi turlari haqida. O‘TA, 1968, 5.
Gapga, birikmaga doir ba'zi tushuncha va terminlar. O‘TA, 1968, 6.
Otlarda negizlar. O‘TA, 1971, 1, 2.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ko‘lam sifatlari. O‘TA, 1972, 3 (hamkor – Ab
462
durahmonov I.).
Hurmat formasi. O‘TA, 1973, 1.
Sememaning semalar tarkibi va semantik bog‘lanish masalasi. O‘TA, 1974, 1(hamkor – Yunusov R.).

Ot leksemalarga qo‘shiladigan ayrim forma yasovchilar haqida. O‘TA, 1975,

2.
Ot  "O‘zbek tili grammatikasi. I jild", FAN, T.: 1975.
Polisemem ot leksemalar sememalarining grammatik tabiati haqida  ToshDU
ilmiy asarlari, 501- chiqishi, 2- qism, 1975.
Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", T.: 1980.
G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3- nashri,
T.: 1987.
Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3-
nashri, "O‘zbekiston", T.: 1992.
Ne'matov H., Bozorov O. Til va nutq. "O‘qituvchi", T.: 1993.
Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari.
"O‘qituvchi", T.: 1995.