Mavzu: Farg’ona vodiysining cho’l va suv ekotizimlari umurtqasizlar va umurtqalilar hayvonot olami. 2021-yil

FARGʻONA VODIYSI
Fargʻona soyligi — Oʻrta Osiyodagi togʻlar orasida joylashgan vodiy, Oʻrta Osiyoning yirik togʻ oraligi (soylik) botiklaridan biri. Shimolida Tyanshan va janubida HisorOlay tog tizmalari bilan oʻralgan. Asosan, Oʻzbekiston, qisman Qirgʻiziston va Tojikiston Respublikalari hududida. Keng qismi Turkiston va Olay tizmalarining shimoliy yon bagʻirlariga borib taqaladigan uchburchak shaklida boʻlib, shimoli-gʻarbdan Qurama va Chatqol tizmalari, shimoli-sharqdan Fargʻona tizmasi bilan oʻralgan. Gʻarbda tor yoʻlak (eni 8–10 km) "Xoʻjand darvozasi" orqali Toshkent—Mirzachoʻl botigʻi bilan tutashgan. Uz. 300 km, eni 60–120 km, eng keng joyi 170 km, maydoni 22 ming km². Balandligi, gʻarbida 330 m, sharqdda 1000 m. Uning umumiy tuzilishi ellips (bodom)simon koʻrinishda. Gʻarbdan sharqqa kengayib boradi. Fargʻona vodiysi yer yuzasi toʻrtlamchi davrning allyuvial va prolyuvialallyuvial choʻkindilari bilan toʻlgan. Soylik toshkoʻmir davrida egilma shaklida boʻlgan, oʻrta toshkoʻmir davrida k,alin qumtosh — loyli choʻkindilar bilan qoplangan. Boʻr davrida sayoz dengiz boʻlgan. Paleogen davrining oxiriga kelib batamom quruklikka aylangan. Soylik atrofidagi tog tizmalari alp burmalanishida keskin koʻtarila boshlagan, lekin, denudatsiya jarayonida qaytadan yemirilgan. Vodiy tubidagi dengiz yotqiziklari ustini kontinental yotqiziqlar qoplagan (qalinligi 300–400 m).Fargʻona vodiysida turli geologik davrlarda neft, kumir, tabiiy gaz, gips, temir, mis rudalari, simob, ohaktosh, pyx, oltingugurt, mum, tuz, polimetall rudalar, surma, mineral suv kabi foydali kazilmalar hosil bulgan.Fargʻona vodiysi yer yuzasi tuzilishini bir necha pogʻona (zona)ga boʻlish mumkin. Relyefining birinchi pogʻonasi soylikning markaziy qismini va Sirdaryoning hozirgi oʻzanigacha boʻlgan 300–400 m balandlikdagi yerlarni egallagan. Bu hududda 200 km masofadagi nishablik sharq, janubi-sharq va janubidan gʻarbga tomon 80 m ga teng. Dengiz yotqiziqlari ustida akkumulyativ jinslar, keyingi davrlarning koʻl yotqiziqlari, shamol olib kelgan jinslar keng tarqalgan. Bu pogʻonada shoʻrxoklar, koʻllarning oʻrni, qumli tepaliklar uchraydi.Soylikning ikkinchi pogʻonasi daryo va soylarning keng yoyilmalarini egallagan toshshagʻalli maydonlardan iborat (400–600 m). Toʻrtlamchi davr allyuvial yotqiziqlari keng tarqalgan boʻlib, ular soylik atrofini halqa kabi oʻrab olgan.