Mavzu: is-lm modelida byudjet-soliq siyosating tahlili

Budjetfondinishakllantirishdaikkixiltushunchadanfoydalaniladi: 
 
 
2) davlat budjetining 
daromadlari. 
1) budjetga to’lovlar 
(soliqlar, ajratmalar, 
bojlar va boshqalar); 

---

- 10 - 
Davlatbudjetigato’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlarvaboshqalar), engavvalo, 
to’lovchilarningxarajatlaridaniboratbo’lib, 
ularningdaromadlaridanchegirilsada, 
birvaqtningo’zidaulardavlatbudjetidadavlatningdaromadlarisifatidagavdalanadi. 
Ana 
shundantaqsimlashmunosabatlarigakirishganishtirokchilar 
(tomonlar) 
o’rtasidagimanfaatlardaba’zibirfarqlijihatlarvujudgakeladi. 
Davlatbudjetningdaromadlarinioshirishdanmanfaatdorbo’lsa, 
bunarsa 
u 
yokibudarajadato’lovchilarning 
(yuridikvajismoniyshaxslarning) 
manfaatdorliginipasaytiradi. 
Davlatbudjetiningdaromadlario’ziningyaxlitligibilanfarqlanadivaularyagonamaqsa
dga — ijtimoiyehtiyojlarniqondirishgaxizmatqiladi. 
Budjetdaromadlaridavlatningsub’ektlar 
(xo’jaliklarvaaholi) 
bilano’zaromunosabatlarininganiqchegaralangan, aniqlanganqisminiifodaetadi. Bu 
munosabatlarxilma-xilbo’lishigaqaramasdan, 
ularumumiybelgilargaegavaumumlashtirilgan, 
abstraktholdaishlabchiqarish 
(budjet) 
munosabatlariningalohidaelementisifatidamaydongachiqadi. 
Budjetdaromadlario’zlariningiqtisodiytabiatigako’raob’yektivbo’lib, 
ulardavlatningsub’ektlar (xo’jaliklarvaaholi) bilanbarqaroraloqalariniifodalaydi. 
Ularningob’yektivzarurligidavlatningo’zigaxosfunksiyalargaegabo’lganmavjudligi
bilanbelgilanadi. 
Davlatbudjetidaromadlariningfarqlanuvchibelgisishundaniboratki, 
ulartaqsimlashnatijasi 
(budjetgato’lovlar) 
vayanadataqsimlashob’ekti 
(budjetichidagifondlarnishakllantirishvamoliyalashtirish) sifatidamaydongachiqadi. 
Demak, 
davlatbudjetiningdaromadlarianiqifodalanganbudjetkategoriyasibo’lib, 
ularnishakllantirishvaulardanfoydalanishtaqsimlashningbudjetmexanizmiorqaliama
lgaoshiriladi. 
Davlatbudjetiningxarajatlarixuddiuningdaromadlarisingari, 
ikkiyoqlamaxaraktergaega. 
Birtomondan, 
budavlatningxarajatlari, 
boshqatomondanesa 
— 
sub’ektlarningixtiyorigatushadiganqaytarilmaydiganmablag’larbo’lib, 
ularningdaromadlarigaaylanadivaulartomonidanturlimaqsadlargamo’ljallangantegi

---

- 11 - 
shlifondlarnishakllantirishdafoydalaniladi. 
Ana 
shuikkiyoqlamaxarakterdavlatbudjetixarajatlariningyakuniyemas, 
balkitaqsimlashjarayonlariningoraliqbosqichiekanligidandalolatberadi. 
Bu 
yerdabudjetfondlariningegasi 
— 
davlatvapulmablag’larinioluvchilar 
— 
sub’ektlaro’rtasidayangitaqsimlashmunosabatlaripaydobo’ladi. Daromadlarsingari, 
davlatbudjetiningxarajatlari 
ham 
ob’yektiviqtisodiykategoriyadir. 
U 
kategoriyasifatidabudjetlitaqsimlashmunosabatlariningma’lumbiryakuniyqisminiab
straktholdaumumlashtiradi. 
Ularningmoddiylashuvibudjetdansub’ektlargapulmablag’lariningteskarioqimibilan
xarakterlanadi. 
Shundayqilib, 
davlatbudjetiningiqtisodiymazmunidegandaumumdavlatpulfondinishakllantirish, 
mablag’larnibudjetlarichidataqsimlashvasub’ektlarnibudjetdanmoliyalashtirishnatij
asidavujudgakeladigan, 
o’zarobog’langantaqsimlashmunosabatlariningbutunkompleksitushuniladi. 
. 
Davlatbudjetiko’psonlivabo’lingantaqsimlashaktlariningmajmuiorqaliyalpiichkima
hsulotharakatiningasosiyyo’nalishlaridanamoyonbo’ladi. 
Aynanbudjetiste’molvajamg’arishfondlariningshakllanishida, 
iste’molfondiningqismlargaajralishiga, 
sofdaromadningdavlatvasub’ektlaro’rtasidabo’linishigahalqiluvchita’sirko’rsatadi. 
Mamlakatningasosiymoliyaviyrejasiko’rinishidaqonuniyrasmiylashtirilgan, 
davlatpulfondlariniyaratishvaulardanfoydalanishborasidagiiqtisodiymunosabatlarm
ajmuigadavlatbudjetideyiladi. 
1) taqsimlash;
Davlat byudjeti 
ikki xil 
funksiyani 
2) nazorat.

---

- 12 - 
Davlatbudjetiningtaqsimlashfunksiyasiorqaliuningmohiyatinamoyonbo’ladi. 
Bu 
davlatbudjetitomonidanamalgaoshirilayotgantaqsimlashmunosabatlariningmazmun
idayaqqolko’rinadi. 
Davlatbudjetiorqaliamalgaoshiriladigantaqsimlashbujarayonningikkinchi 
(oraliq) 
bosqichidir; 
Shuninguchun 
ham 
davlatbudjetiningtaqsimlashfunksiyasio’zigaxosbo’lganxususiyatgaegabo’lib, 
undantaqsimlanganyalpiichkimahsulotniqaytataqsimlashdafoydalaniladi. 
Agar 
taqsimlashningbirinchibosqichidabudjetmablag’larimilliydaromaddadavlatningulus
hisifatidamaydongachiqsa, 
uningikkinchibosqichidaesaanashuulushqismlargabo’linadivako’psonlikanallarorqa
liturlitadbirlarnimoliyalashtirishgavafondlarnishakllantirishgayo’naltiriladi. Davlat 
budjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha bo’linmalari bevosita yoki 
bilvosita bog’langandir. 
Davlat budjetining nazorat funksiyasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Birinchi xususiyat umumiylik, universallik. Bu milliy iqtisodiyotni tezkor 
boshqarishda davlat budjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun 
sharoit yaratadi. 
Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo’lgan ikkinchi xarakterli 
xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat budjetining 
yuqori darajada markazlashtirilganligidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har 
doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, ma’lum 
ketma-ketlikda bo’ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o’z navbatida, 
yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit 
yaratib beradi. 
Kuchli majburiylik, imperativlik davlat budjetining nazorat funksiyasiga 
tegishli bo’lgan uchinchi xususiyatdir. Budjet davlatniki bo’lganligi uchun uning 
nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi.
Davlat budjetining nazorat funksiyasi:
1) davlat budjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag’larini jalb 

---

- 13 - 
qilish; 
2) mablag’larni sarflashning qonuniyligini ta’minlash; 
3) budjet mexanizmi orqali ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishni 
ko’zda tutadi. 
Sub’ektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat 
budjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:
2
- moliyaviy resurslarga bo’lgan yangbi talabni kelgusi budjet yilida 
budjetning xarajatlari tarkibiga kiritish; 
- moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud budjet 
resurslarini manyovr qilish, ya’ni budjet kreditlarini bir ob’ektdanikkinchisiga 
o’tkazish yo’li bilan qondirish. Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda 
ayrim sub’ektlarning o’zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to’liq 
o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi; 
- qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va 
boshqalar.