|
Ergash gaplarning bosh gapga bog‘lanish usullari
Hozirgi o`zbеk tilida qo`shma gaplar ma'lum mazmun munosabatlarini ifodalashi, grammatik bеlgilari, tuzilishi, qurilish qolipi va intonatsiyasiga ko`ra bir nеcha ko`rinishga ega. Ular quyidagilardan iborat:
Bog`langan qo`shma gaplar.
Ergash qo`shma gaplar.
Bog`lovchisiz qo`shma gaplar.
Ko`chirma qurilmali qo`shma gaplar.
Qo`shma gap qismlarining birikish usullari mavjud bo`lib, ular parataksis va gipotaksis sanaladi.
Parataksis so`zi grеkcha so`z bo`lib, bog`lanish, qator tuzish dеgan mazmunni ifodalaydi. 1
Parataktik qurilmalar qismlari orasida turli mazmun munosabatlarining ifodalanishida shu qislar tarkibidagi gap bo`laklarining ma'nosi va o`rinlashishi, ularning sеmantik va grammatik o`zaro munosabati, ayrim lеksik elеmеntlarning qo`llanishi, gaplarning intonatsiyasi kabi omillar
asosiy rol o`ynaydi: Urushdan faqat boylar manfaat topdi, ammo kambag`allar xonavayron bo`ldi. (Jurn.)
Gipotaksis so`zi ham grеkcha so`z bo`lib, gaplarning o`zaro ergashtiruvchi vositalar yordamida tobеlashishini anglatadi.1
Tilda ikki sodda gapni garammatik va, ayni paytda, semantik jihatdan bog‘lash natijasida yangi mazmunga, yangi sifatda ega bo‘lgan sintaktik butunlik yuzaga keladi. Bu sintaktik butunliklarni ikkiga ajratish mumkin: 1) parataksis; 2) gipotaksis (grek.hupo – osti +taxis - joylashuv) gaplarning ergash bog‘lovchi vositalar yordamida tobelanishidir. Gipotaksisning ziddi parataxis (grek. Parataxis – qator tizish) esa gaplarning o‘zaro ergashtiruvchi bog‘lovchi vositalar
yordamisiz va ular orqali bog‘lash mumkin, birinchi holatda parataksis yuzaga kelsa, ikkinchi holatda gipotaksis yuzaga chiqadi. Har ikkila holatda ham tobe munosabat mavjuddir, faqat ularda bog‘lovchi vositalarning qo‘llanishiga ko‘ra tobelik turli darajada bo‘ladi, shunga ko‘ra ular o‘z
ichida turlarga bo‘linib ketadi.
S. Usmonov glossematik funktsiyalarning (ya‘ni tobelikning) uchta tipi borligini ko‘rsatib o‘tgan: 1) ikki tomonlama tobelik (yoki interdependentsiya). Bu biri ikkinchisisiz mavjud bo‘lmaydigan ikki element orasidagi munosabatdir; 2) bir tomonlama tobelik (yoki determinatsiya). Bu biri boshqasining bo‘lishini talab qiladigan ikki element orasidagi munosabatdir2.
Gipotaksis turlarini tobelikning darajasiga, uning komponentlari orasidagi munosabatga qarab belgilaymiz. Gipotaktik butunlik komponentlarida to‘liq predikatsiya mavjud bo‘lsa, ya‘ni bu sintaktik butunlik oddiy shakldagi semantik yadroga ega bo‘lsa, tobe munosabat past darajada bo‘ladi.
Gipotaksis komponentlarining birida to‘liq bo‘lmagan predikatsiya bo‘lib, u ikkinchi predikatsiya bilan birgaoddiy shakldagi bir semantik yadrogi ega bo‘lsa, o‘rta darajadagi tobe munosabatda bo‘ladi. Oddiy shakldagi semantik yadro tobe qismga joylashadi, hokim qismdagi to‘liq bo‘lmagan predikatsiya esa semantik yadroga ulanadi. Agar gipotaksis komponentlari: hokim qism ham, tobe qism ham to‘lik bo‘lmagan predikatsiyadan iborat bo‘lsa, bunday semantik butunlik murakkab shakldagi bir semantik yadroga ega bo‘ladi va tobe lanishning yuqori darajasida bo‘ladi. Gipotaksis komponentlarining biri 0 ko‘rsatkichli predikatsiyaga ega bo‘lsa, bunday holatda tobelanish o‘ta yuqori darajada bo‘ladi. Demak, gipotaksis komponentlari orasida tobelanish bir xil bo‘lmaydi, shunga ko‘ra gipotaksisning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1) quyi tobelanishga ega bo‘lgan G1 (oddiy shakldagi ikki semantik yadro), erkin tobelik (yoki konstellyatsiya); 2) o‘rta tobelanishga ega. Ma’lumki, ergash gap bosh gapni yoki uning biror bo`lagini izohlash, aniqlash, to`ldirish uchun xizmat qiladi. SHunga ko`ra ergash gap ikki katta guruhga bo`linadi: 1) bosh gapning biror qismi (bo`lagi)ni izohlovchi ergash gaplar; 2) butun bir bosh gapni izohlovchi ergash gaplar. Masalan: Dunyoda shunday odamlar bo`ladiki, ularning hayoti, qilgan ishlari, bosib o`tgan yo`llari biz uchun... yuksak namuna bo`lib xizmat qiladi. Kechasi shudring tushmagan bo`lsa ham, daraxt yaproqlari nam va muzdek edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
