Mavzu: Korreksion maxsus pedagogika
Download 65,66 Kb.
|
Mavzu Korreksion maxsus pedagogika
|
Mavzu: Korreksion maxsus pedagogika Reja : Korreksion maxsus pedagogika haqida tushuncha. Korreksion maxsus pedagogikadan ajralib chiqqan fan tarmoqlari . Oligofrenopedagogika va uning mazmun mohiyati . Surdopedagogikaning amaliy ahamiyati . Tiflopedagogika fanining o’rganish obyekti va predmeti . KIRISH. O‘zbekiston Respublikasidagi mustaqillik odimlari tufayli ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy o‘zgarishlar yuz bermoqda. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida ta’lim samaradorligiga erishish ustuvor vazifa qilib qo‘yilmoqda. Uzluksiz ta’limni amalga oshirishga qaratilgan davlat hujjatlari qabul qilindi va ular hayotga tatbiq etilmoqda. Xalq ta’limining barkamol shaxs tarbiyasini, malakali mutaxassislar tayyorlashni yuqori va jahon talablari darajasiga mos ravishda amalga oshirish maqsad va vazifalari belgilandi. Bu jarayon «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni ro‘yobga chiqarishdagi zamonaviy bosqichda Oliy ta’lim muassasalari mukammal ta’lim standartlari, o ‘quv metodik qo‘llanmalar va darsliklarini yaratish kabi muammolami hal etishni talab etmoqda. Xususan, «Maxsus pedagogika» (surdopedagogika, oligofrenopedagogika, tiflopedagogika) fanni o‘qitishdan maqsad - defektologiya fakulteti talabalarida ruhiy va jismoniy rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalar uchun maxsus muassasalarda korreksion ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish shakllari hamda usullari bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdir. «Maxsus pedagogika» (surdopedagogika, oligofrenopedagogika, tiflopedagogika) fani darsligi ruhiy va jismoniy rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalarni maxsus ta’limtarbiya jarayoni nazariyasi va amaliyoti., rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalarning xususiyatlari, ulami rivojlantirish, korreksiya vositalarini yaratish, qo’llash, o ‘rganish masalalarini qamrab oladi. Pedagogika oliy o ‘quv yurtlari Defektologiya yo‘nalishi talabalar maxsus pedagogikaning metodologik asoslari, xalq ta’limi hamda pedagogika fanining hozirgi zamon talablari, rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim-tarbiyasi nazariyasi va amaUyotining hozirgi zamon holati bilan tanishib borishadi. Bunda «Maxsus pedagogika» fani yetakchi o ‘rin egallaydi. Oliy o ‘quv yurtlari bakalavriatida «Maxsus pedagogika» fani quyidagilami o ‘z ichiga oladi: - rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish hamda tarbiyalash asoslarining nazariy bilimlari; - amaliy kasbiy ko‘nikmalarining shakllanishi; 3 - pedagogik qobiliyatlarining rivojlanishi; - bo‘lajak kasbga qiziqish, o ‘z ustida ishlash hamda pedagogik ko‘nikmasini takomillashtirish. Birinchi boMim Oligofrenopedagogika deb nomlanib, mazkur bo‘lim p.f.n.dots P.M.Pomatova tomonidan tayyorlangan. Mazkur bo‘limda aqli zaif bolalar maktabida o ‘qitish jarayonining xususiyatlari, aqli zaif bolalar maktabida ta’limning «Maxsus pedagogika» darsligi uch bo‘limdan iborat boMib, ikkinchi bo‘lim Surdopedogogika deb nomlanadi. Mazkur bo‘lim p.f.n.dots L.Sh.Nurmuxamedova, katta o ‘qituvchi D.B.Yakubjonova, p.f.n.dots Z.N.Mamarajabova tomonidan tayyorlangan. Bu bo‘limda kar va zaif eshituvchi bolalar maktabida o ‘qitish jarayonining xususiyatlari, 0 ‘zbekiston Respublikasida eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslaming ta ’lim tizimi, eshitishida nuqsoni boMgan bolalaming pedagogik tasnifi, kar va zaif eshituvchi bolalar maktabida ta’limni tashkil etish shakllari va metodlarini amalga oshirishning xususiyatlari, maxsus maktabda o ‘qitish jarayoni ta’limi-tarbiyaviy, kotreksion-rivojlanuvchi vazifalari va tamoyillari, eshitishida nuqsoni boMgan bolalaming tarbiya jarayoni mazmuni, oilada tarbiyalash kabi masalalarni qamrab oladi. Uchinchi bo’limi Tiflopedagogika deb nomlanadi. Ushbu boMim p.f.n.dots.L.Sh.Nurmuxamedova, Sh.M.Amirsaidova, katta o‘qituvchi D.Sultonova tomonidan tayyorlangan boMib, bu boMimda ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalar maktabida o‘qitish jarayonining xususiyatlari, ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalar maktabida ta’limni tashkil etish shakllari va metodlarini , ko‘r va zaif ko‘ruvchi bolalar tarbiyalash jarayonida maktab va oila hamkorligi, tiflotexnika kabi masalalar yoritiladi. Har bir bo’lim talabalaming mustaqil ishi uchun vazifalar hamda adabiyotlar muhim.Pedagogik lug’atda «korrektsiya» tushunchasi (yunoncha «korrectio» tuzatish) pedagogik uslub va tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida anomal bolalarning psixik va jismoniy rivojlanish kamchiliklarini tuzatish (qisman yoki to’liq) sifatida tushunilishi ta’kidlab o’tiladi. 1-reja Ana shu lug’atda «korreksion pedagogika»ning jismoniy yoki psixik kamchilikka ega, maxsus, individual tarbiyalash va o’qitish metodlariga muhtoj bo’lgan, sog’lig’i imkoniyatlari cheklangan bolaning individualligi va shaxsini rivojlantirish jarayonini boshqarish mohiyati, qonuniyatlarini o’rganuvchi fan ekanligi qayd etiladi.Korrektsion pedaaoaikaning asosiy maqsadi - belgilangan (normal) va (mavjud kamchilik) faoliyat o’rtasidagi nomuvofiqlikni yo’qotish yoki kamaytirishdan iborat.Korreksion-pedaaogik faoliyat yaxlit ta’lim jarayonini qamrab oluvchi hamda murakkab psixofiziologik va ijtimoiy-pedagogik chora- tadbirlarning amalga oshirilishini nazarda tutuvchi pedagogik tizim.Diagnostika korrektsion, korrektsion-rivojlantiruvchi, korrektsion- profilaktik faoliyatlar bilan birqatorda tarbiyaviy va korrektsion-o’qitish, psixokorrektsion faoliyatni ham amalga oshirilishini tahminlaydi. Korrektsion-pedagogik faoliyat maxsus ta’lim dasturiga muvofiq mutaxassislar yordamida anomal o’quvchilarni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirishga yo’naltirilgan yaxlit jarayon.Korrektsion pedagogikaning asosiy vazifalari. Turli kategoriyali anomal bolalarni rivojlantirish, o’qitish va tarbiyalashning umumiy qonuniyatlari mavjud. Korrektsion pedagogikaning asosini anomal bolalarni har tomonlama, fiziologik va psixologik o’rganish tashkil etib, uning vazifalari sirasiga quyidagilar kiradi: rivojlanishida turli kamchiliklar bo’lgan bolaning nuqsonlarini tuzatish va korrektsion-kompensatorli imkoniyatlarini aniqlash; differensatsiyali o’qitish va tarbiyalashni amalga oshirish maqsadida anomal bolalarning muammolarini hal etish; anomal bolalarni aniqlash va hisobga olish; rivojlanish anomaliyasini erta diagnostika qilish metodlarini ilmiy jihatdan ishlab chiqish; bolalarda rivojlanish nuqsonlarini tuzatish, yo’qotish yoki kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish; anomal bolalikning oldini olish bo’yicha profilaktik chora- tadbirlar tizimini ishlab chiqish; anomal bolani rivojlantirish va uni ijtimoiylashtirish jarayonining samaradorligini oshirish. Korrektsion pedagogikaning kategoriyalari. Korrektsion pedagogika quyidagi pedagogik kategoriyalarga ega:Anomal bolalarni o’qitish va rivojlantirish ularni ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlash, ularda bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishga yo’naltirilgan maqsadli jarayondir. Anomal bolalar uchun ta’lim tizimi va metodlarini tanlashda bolaning yoshi va nuqsonning kelib chiqishi vaqti hisobga olinadi. Eshitish yoki ko’rish qobiliyatini yo’qotish vaqti alohida ahamiyatga ega. Anomal bolaning rivojlanishi normal boladan ko’ra ko’proq darajada o’qitishga bog’liq. SHuning uchun anomal bolalar o’qitilmasa yoki o’qitish kech boshlansa uning rivojlanishiga jiddiy zarar yetkaziladi. psixik funktsiyalarning shakllanishi ortda qoladi, normal tengdoshlaridan ortda qolishi darajasi oshadi, nuqsonlar o’ta jiddiy bo’lsa aqliy rivojlanishi imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolishi mumkin.Maxsus didaktikaning markaziy muammosi mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil etish masalasi hisoblanadi. Maxsus maktablarda uni tashkil etish alohida ahamiyatga ega. Binobarin, ushbu jarayonda o’quvchilar ijtimoiy hayot, shuningdek, imkoniyat darajasida kasbiy faoliyatga tayyorlash buzilgan funktsiyalarini tiklash, shuningdek, aqliy va jismoniy rivojlanish nuqsonlarining darajasini pasaytirishga yordam beradi.Anomal bolalarni tarbiyalash — korrektsion pedagogikaning asosiy tushunchasi bo’lib, uning maqsad va vazifasi nuqsonning darajasi va tuzilishiga mos keladigan metod hamda vositalar yordamida anomal bolalarni faol ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlash, ularda fuqarolik sifatlarini shakllantirishdan iborat. Anomal bolalarni tarbiyalash oila va ta’lim muassasasi o’rtasidagi yaqin aloqa, bir-birlarifii qo’llab- quvvatlash, bir-biriga yordam ko’rsatish, talabchanlik hamda oqilona mehribonlik asosida amalga oshiriladi.Tarbiyaviy ishlar anomal bolalarning individual va yosh xususiyatlarini inobatga olish asosida ularda mustaqillik, o’ziga xizmat ko’rsatish, mehnat ko’nikmalari, xulq madaniyati, shuningdek, ijtimoiy muhitda yashash va ishlash ko’nikmalarini shakllantirishga yo’naltiriladi. Anomal bolani tarbiyalash atrofdagilarning uning psixik yoki jismoniy kamchiliklariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lishni talab etadi. Bunday bolalarda optimizm va ishonchni tarbiyalash, qobiliyatini shakllantirish yoki uning o’rnini bosuvchi imkoniyatni rivojlantirish, ijobiy sifatlarini tarbiyalash hamda harakatlari va xulqini tanqidiy baholash qobiliyatini rivojlantirish juda muhim.Korrektsiya (yunoncha tuzatish) bolaning psixik va jismoniy rivojlanishidagi nuqsonlarni tuzatish, yo’qotish va pasaytirishni nazarda tutadi.Korrektsion-tarbiyaviy ishlar kategoriya sifatida shaxsning anomal rivojlanishi xususiyatlariga ko’ra umumiy pedagogik ta’sir ko’rsatish chora-tadbirlari tizimidan iborat. Korrektsion - tarbiyaviy masalalarida sinf va sinfdan tashqari ishlarning barcha tur va shakllaridan foydalaniladi. Korrektsion —tarbiyaviy ishlar anomal bolalarni o’qitish jarayonida amalga oshiriladi va mehnat tarbiyasini samarali tashkil etish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Mehnat ta’limi jarayonida faqat kasbiy malakalari emas, balki o’z ishlarini rejalashtirish ko’nikmalari, og’zaki ko’rsatmalarga amal qilish malakasi, ishning sifatini tanqidiy baholash va boshqa malakalari tarbiyalanadi. Kamchiliklarini tuzatish yordamida anomal bolalarning normal rivojlangan bolalar bilan aloqalari uchun sharoitlaryaratish muhimdir. Bir qator hollarda anomal bolalar uchun davolash-korrektsion tadbirlar (davolash jismoniy mashqlari, masala, artikulyar va nafas olish gimnastikasi, dori-darmonlar qabul qilish va boshqalar) ni tashkil etish zarur bo’ladi.Kompensatsiya (yunoncha «compensatio» — o’rnini to’ldirish, tenglashtirish) organizmning buzilgan yoki rivojlanmagan funktsiyalarining o’rnini to’ldirish yoki qayta qurishdir. Kompensatsiya jarayoni oliy nerv faoliyatining zahira imkoniyatlariga tayanadi.Litimoiv reabilitatsiva (yunoncha «rehabilitas» — layoqati, qobiliyatini tiklash) tibbiy-pedagogik mazmunida anomal bolaning psixofiziologik imkoniyatlari darajasida ijtimoiy muhitda ishtirok etishi uchun sharoit yaratish, uni ijtimoiy hayoti va mehnatiga jalb etishni anglatadi. Bu korrektsion pedagogika nazariyasi va amaliyotida asosiy vazifa hisoblanadi.Reabilitatsiya nuqsonlarini yo’qotish va yumshatishga yo’naltirilgan maxsus tibbiy vositalar hamda maxsus ta’lim, tarbiya va kasbiy tayyorlash yordamida amalga oshiriladi. Rcabilitatsiya jarayonida kasallik oqibalida buzilgan funktsiyalarning o’rni to’ldiriladi. Reabilitatsiya vazifalari anomal bolalarning turli kategoriyalari uchun maxsus o’quv muassasalari tizirnida hal etilib, unda o’quv jarayonini tashkil etish xususiyatlari bolalarning anomal rivojlanishi xususiyatlariga qarab bclgilanadi.litimoiv adaptatsiya (yunoncha «adapto» — moslashish) — anomal bolalarning individual va guruhli xulqlarini jamoatchilik qoidalari va qadriyatlari tizimiga mos kelishini tahminlash. Anomal bolalar uchun ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish qiyin, sodir bo’layotgan o’zgarishlarga mos ravishda javob qaytarish qobiliyati past, shu bois murakkab talablarni bajarishga ulaming layoqati yetmaydi. Ijtimoiy adaptatsiya bolalarga ijtimoiy foydali mehnatda faol ishtirok etish uchun imkoniyat yaratadi.Oilaviy tarbiya reabilitatsiyani samarali tashkil etish omili. Oila va maktabning hamkorlikdagi harakatlari anomal bolani ijtimoiy faoliyatga jalb etish, uning mehnat qobiliyatlarini aniqlash va imkoniyat darajasida kasb ko’nikmalami shakllantirishni tahminlaydi.Anomal o’quvchilar hilan olib boriladigan korrektsion ishlarning asosiy yo’nalishlari. Psixofiziologik rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo’Igan bolalarni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish — murakkab ijtimoiy- pedagogik muammo hisoblanadi. Rivojlanishida nuqsoni bolgan bolalar bilan korrektsion ishlar quyidagi vo’nalishlarda olib boriladi: Bolalarning rivojlanishi va xulqidagi nuqsonlar tabiati va mohiyatini aniqlash, ularning yuzaga kelishi sabablari va sharoitlarini o’rganish. Rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo’lgan bolalar bilan korrektsion- pedagogik faoliyatning tashkil etish va rivojlanishi tarixini o’rganish. Bolalarning rivojlanish va xulqidagi nuqsonlarning oldini olishga xizmat qiluvchi ijtimoiy-pedagogik shart-sharoitlar va psixofiziologik rivojlanishi etimologiyasi (sabab-oqibatli asoslari)ni aniqlash.Rivojlanishida kamchilik va xulqida nuqsonlar bo’lgan bolalarga korrektsion-pedagogik ta’sir ko’rsatish texnologiyasi, shakl-, metod va vositalarini ishlab chiqish.Ommaviy umumiy o’rta ta’lim manbalari sharoitlarida rivojlanishi va xulqida nuqsonlar bo’lgan bolalarning umumiy va maxsus ta’limi mazmunini tahlil qilish.Bolalarni reabilitatsiya qilish va himoyalash markazlari, maxsus muassasalarining maqsadi, vazifa va asosiy yo’nalishlarini aniqlash.Anomal bolalar bilan korreksion-pedagogik faoliyatni tashkil etuvchi o’qituvchilarni tayyorlashda zarur o’quv-metodik bazasini yaratish.Korrektsion-tarbiyaviy ishlar anomal bolalarning rivojlanishidagi kamchiliklarni yo’qotish yoki kamaytirishga qaratilgan maxsus pedagogik chora-tadbirlar tizimidir. Korrektsion-tarbiyaviy ishlar faqat alohida nuqsonlarni tuzatishga yo’naltirilgan bo’lmay, balki umumiy rivojlanti- rishga qaratilgan.O’quvchilarning rivojlanishi va xulqidagi nuqsonlarni tuzatish bolaning shakllanayotgan shaxsini o’zgartirishga qaratilgan yaxlit pedagogik hodisa sanaladi.Korrektsion-tarbiyaviy faoliyat bolaning idrok etish imkoniyatlarini o’zgartirish, uning emotsional-irodaviy, individual-shaxsiy sifatlarini yaxshilash, qiziqish va layoqatlari, mehnat, badiiy, estetik va boshqa qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik xatti-harakat.Korrektsion-rivojlantiruvchi ta’lim o’qishda va maktabda anomal bolalarga o’z vaqtida malakali yordam ko’rsatishni tahminlovchi differcnsial ta’lim tizimi bo’lib, uning asosiy vazifasi bola rivojlanishining umumiy darajasini oshirishga qaratilgan bilimlarni tizimlashtirish, uning rivojlanishi va o’qishidagi kamchiliklarni yo’qotish, yetarlicha shakllanmagan malaka va ko’nikmalarni shakllantirish hamda bolaning idrok etish borasidagi kamchiliklarni tuzatish.Korrektsion-pedagogikaning paydo bo’lishi, tashkil topishi va rivojlanishi. Rivojlanishida nuqsonlar bo’lgan bolalar bilan olib boriladigan korrektsion-pedagogik faoliyat boy tarixiy tajribalarga ega. Anomal (yunoncha anomalos — noto’g’ri) bolalarga jismoniy yoki psixik nuqsonlari umumiy rivojlanishini buzilishiga olib keladigan bolalar kiradi.Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti tarixi anomal bolalarga bo’lgan munosabatlarning uzoq vaqt davomida evolyutsion tarzda shakllanib kelganligini ko’rsatadi.Antik davrda qadimgi Spartada bir necha yuz yilliklar davomida sog’lom tana, kuch, chidamlilik yuqori o’ringa qo’yilib, rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar yo’q qilinardi. Mazkur davrda yangi tug’ilgan chaqaloqlarni qabila boshliqlariga olib kelardilar, ular bolalarni sinchiklab ko’rib agarda ijtimoiy talablarga javob bera olsalar, ular ota-onalariga tarbiyalash uchun qaytarilar edi. Agarda bolada birorta nuqson topilsa uni qabila boshliqlari Tayget jarligiga tashlab yuborar edilar (eramizdan avvalgi 4-5 asrlar).Evropada o’rta asrlarda bolaning rivojlanishidagi har qanday nuqson qora, yovuz kuchlarning namoyon bo’lishi sifatida ehtirof etilib, psixik kasalliklari bo’lgan kishilar inkvizitsiya gulxanida yondirilganlar.Uyg’onish davridan boshlab XIX asrning o’rtalarigacha Yevropa defektologiya fani va amaliyotida bolaning aqliy rivojlanishidagi nuqsonlar muammosi borasidagi qarashlarning evolyutsion xarakterini anglash mumkin.Ruhiy kasallarga nisbatan insonparvarlik vondashuvi ilk bor fransuz shifokori, psixiatori Filipp Pinel (1745— 1826-yillar) tomonidan ilgari surilgan. U ruhiy kasalliklarni klassifikatsiyalagan (turlarga ajratgan).Rivojlanishida nuqsonlar bo’lgan bolalarga nisbatan pedagogik yondashuv 18 asr oxirlari — 19 asr boshlarida yuzaga keladi. Aqli zaif bolalarni maxsus usullar vordamida o’qitish va tarbiyalash g’oyasini Iogan Genrix Pestalotssi (1746— 1827-yillar) asoslagan bo’lsada, biroq, o’z davrida bu fikr qo’llab-quvatlanmadi. I.G.Pestalotssi «aqli zaiflar» bilan ishlash tamoyilining mohiyatini asoslab berdi: bolaning imkoni yetgan bilimlarni berish, didaktik materiallardan foydalanishda aqliy va jismoniy tarbiya uyg’unligiga erishish, ta’limni ishlab chiqarish mehnati bilan bog’liq holda tashkil etish.Aqli zaif bolalarni o’qitish va tarbiyalashga nisbatan tibbiv-pedagoeik yondashuv asoschisi fransuz psixiatori Jan Itar (1775—1838-yillar) hisoblanadi. U aqli zaifligi murakkab bo’lgan bolaga ta’lim va tarbiya berishga urindi. Garchi kutilgan natijaga erisha olmasada, bunday toifa bolalarni sezgi va motorika organlarini mashq qildirish yordamida rivojlantirish yo’Iini ko’rsatib berdi.Anotomik-fiziologik yondashuv rivojiga nemis psixiatri Emil Krepelin (1856—1926-yillar) katta hissa qo’shdi.Frantsuz psixologi Alfred Bine va vrach-psixiatr Tomas Sjmon test sinovlari metodini asoslaydilar. SHu bois ular intellektual zaiflikni o’rganishning psixometrik yo’nalishi asoschilari hisoblanadilar.Yuqorida qayd etilgan yondashuvlar asosida XX asr boshiga kelib quyidagi uch asosiy yondashuv qaror topdi:Tibbiy-klinik yondashuv aqli zaiflarning etimologiyasini bilish, intellektining buzilishiga sabab bo’lgan omillar, shuningdek, anatomik- fiziologik va genetik buzilishni o’rganish g’oyasini ilgari suradi.Psixologik yondashuv psixikasi buzilgan bolalarning psixik faoliyati, emotsional holati hamda shaxsini o’rganishga yo’naltirilgan.Pedagogik yondashuv intellckti buzilgan bolalarni o’qitish hamda tarbiyalashning pedagogik tamoyillari, metodlari, shuningdek, nuqsonlarni bartaraf etish yo’llarini o’rganish g’oyasiga tayanadi.Rossiya korrektsion pedagogikasi tarixi Yevropa defektologik fani bilan uzviy bog’liq.Petr I., Yekaterina I.I. lar anomal bolalar uchun davolash muassasalari, mehribonlik uylari va maxsus maktablarni barpo etish haqida farmon chiqarganlar.19 asr oxiri 20 asr boshlarida anomal bolalarni o’qitish va tarbiyalashni yo’lga qo’yuvchi ko’plab jamiyat hamda ijtimoiy tashkilotlar tashkil etildi.Sobiq SHo’ro davrida bolalikni himoya qilish va bolalar nuqsonlari bilan bog’liq muammolarni o’rganishga alohida e’tibor qaratildi.1918-yilda maxsus dekret qabul qilindi. Unda anomal bolalarga yordam berishda asosiy vazifa ularni alohida ajratish emas, balki ularni o’qitish va tarbiyalashga e’tiborni kuchaytirish zarurligi ta’kidlandi. SHu yili Rossiyada birinchi maxsus ta’lim-tarbiya muassasasi (V.P.Kashenko uyi) tashkil etildi.O’zbekiston Respublikasida korrektsion pedagogika (defektologiya)- ning rivojlanish tarixi Rossiya defektologiya fani bilan uzviy bog’liq bo’lib, ayni vaqtda u o’z xususiyatlariga ham ega. Bu xususiyatlar dinning o’zbek xalqi hayoti va turmushiga chuqur singganligi va o’zbek milliy mentaliteti bilan tavsiflanadi. O’zbek xalqi anomal bolalarga nisbatan insonparvar munosabatda bo’lib, ularga rahmdillik, mehribonlik ko’rsatgan.Ayni vaqtda respublikada anomal bolalar uchun maxsus o’quv muassasalari (ko’zi ojiz hamda kar bolalar uchun maktab-intcrnatlar, aqli zaiflar uchun yordamchi maktab-internatlar) faoliyat olib bormoqda. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni (1997-yil)ning 23-bandida psixik yoki jismoniy rivojlanishida nuqsonlar bo’lgan bolalar va o’smirlarni o’qitish va davolash maxsus (ixtisoslashtirilgan) ta’lim muassasalarida yo’lga qo’yilishi ta’kidlab o’tilgan.O’tgan asrning 60—70-yillarida respublikada korrektsion pedagogika bo’yicha tadqiqotlar olib borish hamda defektolog pedagoglarni tayyorlash yo’lida ijobiy ishlar amalga oshirildi. Xususan, 1967-yili Nizomiy noniidagi Toshkent davlat pedagogika instituti pedagogika va psixologiya fakultetida defektologiya bo’limi ochilib, ixtisoslashtirilgan muassasalar uchun pedagog-defektologlarni tayyorlash yo’lga qo’yildi.Hozirgi kunda respublika olini defektologlari ommaviy umumiy o’rta ta’lim maktablarida korrektsion-rivojlantirish sinflarini tashkil etish, anomal bolalarning maktabga moslashishlari uchun yordam ko’rsatish hamda ularni ijtimoiy hayotga tayyorlash borasidagi muammolarni o’rganmoqdalar.Rivojlanishidagi nuqsonlarni klassifikatsiyalash, ularning sabablari va omillari. Olib borilgan tadqiqotning ko’rsatishicha, rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalarning soni ko’p bo’lib, ayni vaqtda yanada oshib bormoqda.«Anomaliya» tushunchasi yunonchadan tarjima qilinganda mehyordan, umumiy qonuniyatlardan chetlanish, noto’g’ri rivojlanishni anglatadi.Rivojlanishida muammolari bo’lgan bolalarda iismoniv voki psixik kamchiliklar (nuqsonlar) bo’ladi, ular bolalarning umumiy rivojlanishida chetlanishlaming sodir bo’lishiga sabab bo’ladi. Nuqsonning xususiyati, paydo bo’lishiga qarab ayrim kamchiliklarni to’la yo’qotish, ayrimlarini esa tuzatish, uchinchi xillarining o’rnini to’ldirish mumkin. Anomal bolaning rivojlanishida uni o’qitish va tarbiyalash asosiy muammo hisoblanadi. Ayni vaqtda rivojlanishidagi chetlanishlaming klassifikatsiyasi bo’yicha yagona qarash mavjud emas. Mavlasova va M.S.Pevznerlar anomal bolalarning quyidagi guruhlarini ko’rsatadilar: Sensor xislati yetishmaydigan (noraso) bolalar (eshitish, ko’rish, nutqi qobiliyatlari, tayanch-harakat apparat va sensomotorikasining funktsiyasi buzilgan). -Psixik rivojlanishi ortda qolgan bolalar. -Astenik yoki reaktiv holati hamda nizoli tashvishlanishga ega bo’lgan bolalar. -Psixopatik xulqli bolalar (xulqning emotsional buzilishi). -Aqli zaif bolalar (debillik, imbetsillik, idiotiya darajasidagi oligofrenlar).Psixik kasallikning boshlang’ich ko’rinishi (shizofreniya, epilepsiya, isteriya va boshqalar) namoyon bo’ladigan bolalar. Nusanova anomal bolalarni quyidagi guruhlaiga ajratishni taklifetadi: Organik buzilishlar sababli rivojlanishida chetlanish bo’lgan bolalar. Funktsional yetuk emasligi sababli rivojlanishida kamchilik bo’lgan bolalar. Psixik deprivatsiyalar asosida rivojlanishida kamchiliklar bo’lgan bolalar. Defektolog V.S.Raxmanova rivojlanishida nuqsonlar bo’lgan bolalarni quyidagicha guruhlarga ajratishni taklif etadi: Intellektual buzilishga ega bolalar (aqli zaif va psixik rivojlanishdan ortda qolgan bolalar). Nutqi buzilgan bolalar. Sensorli nuqsonlarga ega bolalar (ko’rish va eshitish qobiliyatlari buzilgan) Tayanch-harakat apparati buzilgan bolalar. Rivojlanishida kompleks buzilish bo’lgan bolalar. Anomal bolalarda nutqiy qobiliyatning buzilishi umumiy qonuniyat hisoblanadi. Bolaga korrektsion ta’sirko’rsatishningsamaradorligi mavjud nuqson xususiyati, ayrim psixik jarayon yoki funktsiyalarining buzilganlik darajasi, bolaning yoshi, nuqsonlar o’mini to’ldirishga imkon bemvchi qobiliyati, tibbiy-pedagogik ta’sir ko’rsatish, bola yashayotgan muhit hamda uni tarbiya sharoitlarining mavjud ahvoli va boshqa omillarga bog’liq. Anomal bolalarning mahlum guruhi faqat psixologik-pedagogik ta’sirga muhtoj bo’lsalar, boshqa guruhlari ularga esa davolash- sog’lomlashtirish tadbirlarining amalga oshirilishini talab etadi. Rivojlanishdagi nuqsonlarning barvaqt diagnostika qilinishi mahlum muvaffaqiyatlarga erishishning garovidir.Bola rivojlanishidagi nuqsonlarni diagnostika qilishda korrektsion ishlar tamoyillari va metodlari. Rivojlanishida kamchiliklar bo’lgan bolalar maxsus, korrektsion-rivojlantiruvchi ta’lim va tarbiyaga muhtoj bo’ladilar. Anomal bolalarga yondashishda u yoki bu nuqsonni aniqlash emas, balki uning xususiyati, tuzilishi, bolani tcgishli muassasaga joylashtirish, korrektsion ishlarni amalga oshirishda alohida ahamiyatga ega bo’lgan sonli va sifatli ko’rsatkichlarini aniqlash muhimdir.Anomal bolalarni maxsus muassasalarda o’qitish va tarbiyalash, shuningdek, umumiy o’rtata’lim maktablarida korrektsion- rivojlantiruvchi sinflami tashkil etish masalasi bilan psixologik-tibbiy- pedagogik komissiyalar (PMPK) shug’ullanadilar. Bu borada mutaxassislaming quyidagi tamovillarga amal qilishlari maqsadga muvofiqdir:Insonparvarlik tamovili har bir bola uchun o’z qobiliyatlarini maksimal darajada rivojlantira oladigan zarur sharoitlarni o’z vaqtida yaratib berishdan iborat bo’lib, u bolani izchil va batafsil o’rganish, uning yo’lida uchraydigan qiyinchiliklarni yo’qotish yo’llari va vositalarini izlashni talab etadi.Bolalarni kompleks o’rganish tamovili bolaga tashhis qo’yishda zarur mutaxassisliklar (tibbiy, defektologik, psixologik va pedagogik) bo’yicha olingan ma’lumotlarga tan ish ni nazarda tutadi. Agar shifokor, defektolog, psixolog va pedagoglarning fikrlari turlicha bo’lsa, bola qayta tekshiruvdan o’tkaziladi.Bolani har tomonlama va yaxlit o’rganish tamovili bolaning idrok etish, emotsional-irodaviy sifatlari va xulqini tekshirishni ko’zda tutadi. Unga ko’ra bolaning rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan jismoniy holati ham hisobga olinadi. Bolani har tomonlama va yaxlit o’rganish uning o’quv, mehnat va o’yin kabi faoliyati jarayonidagi harakatlarini kuzatishga asoslanadi.Bolani dinamik o’rganish tamoyiliga binoan tekshirish davomida ular biladigan va bajara oladigan ishlarni emas, balki ularning o’qitishdagi imkoniyatlarini ham hisobga olish muhim ekanligini nazarda tutadi. L.S.Vigotskiyning «yaqin rivojlanish zonasi» - bolalarning o’qishdagi mavjud imkoniyatlari haqidagi ta’limoti mazkur tamoyilning asosini tashkil qiladi.Sifatiy-miqdoriy yondashuv tamovili bola bajargan topshiriqni baholashda yakuniy natijanigina emas, balki usuli, masalani yechish uchun tanlangan yo’lning ratsionalligi, harakatlarning mantiqiy ketma- ketligi, maqsadga erishishdagi qathiylik va tirishqoqlikni ham hisobga olish zarurligini asoslaydi.Mahlum turdagi patologivali bolalarni boshqa bolalar guruhlaridan airatish tamovili har bir maxsus ta’lim muassasasi o’zi qoidalariga egaligini tavsiflaydi.Rivojlanishida maviud bo’lgan chetlanishlar daraiasiaa ko’ra differensatsiyalashtirilgan ta’limni tashkil etish tamoyili rivojlanishida bir xil, lekin darajasiga ko’ra turli chetlanishga ega bolalarni ajratgan holda o’qishlarini nazarda tutadi, binobarin, ulami o’qitish metodikasida sezilarli farqlar mavjud (masalan, ko’zi ojiz bolalar taktil asosda (Brayn tizimi bo’yicha), yomon ko’ruvchilar esa ko’rish asosida o’qitiladi).Yoshi tamoyili har bir guruh yoki sinfga mahlum yoshdagi bolalarning qabul qilinishini ifodalaydi. Turli yoshdagi rivojlanishida nuqsonlar bo’lgan bolalarni tekshirish va ularga korrektsion yordam ko’rsatish malakali mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi.PMPKning tarkibida quyidagi mutaxassislar faoliyat ko’rsatadilar: pcdagog, psixolog, shifokor, psixiatr, nevropatolog, otolaringolog, ortoped, oftalmologlar, oligofrenopedagog, surdopedagog, tiflopedagog hamda logoped. PMPK ishlariga defektologik ta’lim va anomal bolalar bilan ishlashda amaliy tajribaga ega mutaxassis rahbarlik qiladi.Psixologik-pedagogik tekshirishlar quyidagi metodlari yordamida tashkil etiladi:Suhbat metodi. Suhbat bola bilan aloqa o’rnatish vositasi bo’lib, anomal bolaning shaxsi, emotsional-irodaviy sifatlari, xulqi, shuningdek, rivojlanishidagi chetlanishlarning sabablari haqidagi ma’lumotni to’plashga inikon beradi. Agarda bolaning nutqida, eshitish qobiliyatida nuqsonlari bo’lsa, yoki munosabatga qiyin kirishsa suhbatni tashkil qilish tavsiya etilmaydi. Bunday hollarda bolani qiziqtiradigan ko’rgazmali materialdan foydalanish mumkin.Kuzatish metodi. Kuzatish bolaning konsultatsiyaga kelishidan avval boshlanadi va yaxlit tekshirishlarni o’tkazish jarayonida davom ettiriladi. Kuzatish har doim aniq maqsad asosida o’tkaziladi. Bolani o’yin faoliyatini tashkil etish jarayonida kuzatish alohida ahamiyatga ega, ular bola bilan aloqa o’matishga imkon beradi. Ayrim hollarda o’yinchoqlar yordamida maxsus tekshirishlar o’tkaziladi.Rasmlarini o’reanish metodi. Rasmlar bolani o’lganishda muhim difTerensial-diagnostik vosita hisoblanadi. Bolada pedagog tomonidan tavsiya etilgan rasmlar xavotir uyg’otsa, bolaga erkin rasm chizishni taklif etish maqsadga muvofiqdir. Uning mavzu tanlay olishi, tasvirlash xususiyatlari, rasm chizish jarayoni yakuniy tashhis uchun qimmatli ma’lumot hisoblanadi. Aqli zaif bolalar odatda mavzuni tanlashga qiynaladilar, ular sujetlar yaratmay, alohida odatiy predmetlarni tasvirlashga harakat qiladilar. Tajriba-psixoloeik tadaiaotlar metodlari. Ular maxsus o’rganilishi kerak bo’lgan psixik jarayonni qo’zg’atuvchi mahlum vaziyatlarni yaratishni ko’zda tutadi. Tajriba metodikalari yordamida u yoki bu holatlarning sabablari va mexanizmlarini ochib ko’rsatish mumkin bo’ladi.Testlar metodi. Bu metod bolalarning psixodiagnostik maqsadlarda tekshirishda qo’llaniladi. D.Veksler tomonidan asoslangan moslashtirilgan test ommaviylashgandir. Undan foydalanish individual-psixologik tekshirishlami o’tkazishda bola haqida zarur qo’shimcha ma’lumotlami olishga imkon beradi.Aqliy va psixik rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan o’quvchilarni korrektsion o’qitish. Psixik rivojlanishdan ortda qoluvchi bolalarning psixologik-pedagogik tavsifnomalari. Tadqiqotlar predmetlarni o’zlashtira olmaydigan o’quvchilar orasida psixik rivojlanishi ortda qolgan. yaqqol ifodalanmaydigan sensorli, intellektual, nutqiy buzilishlarga ega bolalar mavjudligi, buning sababi markaziy nerv tizimi shikastlanishining asorati, minimal miya diafunktsiyalari ekaniligini ko’rsatadi. Psixik rivojlanishi ortda qolgan bolalar predmetlarni o’zlashtira olmaydigan o’quvchilarning taxminan 50 foizini tashkil etadi.PROQni bolalar rivojlanishini ko’rsatuvchi anomaliya sifatida o’rganish XX asrning 50-yillarining oxirida boshlanib, 60-70-yillarda keng ommalashdi.Tadqiqotchilar (G.B.SHoumarov, K.S.Lebedinskaya) PROQning quyidagi to’rt variantini keltiradilar: konstitutsional kelib chiqish; somatogen kelib chiqish; psixogen kelib chiqish; serebral-organik kelib chiqish. Psixik rivojlanishi ortda qolgan maktabga borayotgan bolalar o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladilar. Ular maktabda o’qishga to’la tayyor emaslar, ularda maktabda o’qish uchun zarur bo’lgan ko’nikma va malakalarshakllanmagan, dastur talablarini o’zlashtirish uchun layoqati yetarli emas. Ular maxsus yordamsiz hisoblash, o’qish va yozishni, shuningdek, maktabdagi tartibni o’igana olmaydilar. Faoliyatlarni tashkil etishda qiyinchilikni his etadilar. Ularda ruhiy toliqish kuzatilib, tez charchash, ish bajarish qobiliyatining pasayishi, boshlagan ishini bajarmaslik kabi holatlar kuzatiladi. Ko’pincha boshlari og’riydi.Psixik rivojlanishi ortda qolgan bolalarning xulqi ham o’ziga xos. Maktabda ular o’zlarini maktabgacha yoshdagi bolalar kabi tutishadi. Ularda o’qishga nisbatan qiziqish yo’q yoki juda past bo’lib, maktabga nisbatan ijobiy munosabat kuzatilmaydi. O’zyin ular uchun asosiy faoliyat bo’lib qoladi. PROQli bolalarni ko’pincha aqli zaif deb hisoblab xato qiladilar. Ularni o’zaro farqlashda ayrim omillar qo’l keladi. CHunonchi, PROQ bolalarda oddiy bilimlarni o’zlashtirish, hisoblash ko’nikmalarini egallab olishda qiyinchilik ko’zga tashlanishi bilan birga sher yoki ertaklarni eslab qolish qobiliyati va idrok etish faolligi ancha yuqori bo’ladi. Bunday xususiyatlar aqli zaif bolalarda kuzatilmaydi.Ko’pchilik hollarda PROQ (ZPR) o’quvchilar ommaviy umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitiladilar. Ular bilan individual korrektsion ishlar olib borilmaydi, shu bois ular amalda o’quv jarayonidan chetda qoladilar va prcdmetlami o’zlashtira olmaydigan o’quvchilar qatoriga kiritiladilar. Ular maxsus tashkil etiluvchi korrektsion-rivojlantiruvchi ta’limga muhtojlar. Ularga alohida e’tibor ko’rsatish talab etiladi.Psixik rivojlanishi ortda qolgan bolalar bilan korrektsion ishlar olib borishning xususiyatlari. O’zbekistonda XX asrning 60-yillarida ilk bor psixik rivojlanishdan ortda qolgan bolalar bilan maxsus pedagogik ishlar amalga oshirilgan. Hozirgi kunda psixik rivojlanishdan ortda qolgan bolalar uchun maktab intematlar va maxsus ta’lim muassasalari faoliyat olib bormoqda. SHuningdek, ular ommaviy umumiy o’rta ta’lim maktablarida tashkil etilgan korrektsion-rivojlantiruvchi sinflarda ham o’qitishlari mumkin. Ta’lim jarayoni quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: Boshlang’ich umumiy o’rta ta’lim (ta’lim muddati — 4—5 yil). Asosiy umumiy o’rta ta’lim (ta’lim muddati - 5 yil). Bolalarni korrektsion muassasalarga qabul qilish PTPKning xulosasi bo’yicha ota-onalari yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarning roziligiga ko’ra amalga oshiriladi. Sinf 12 nafar o’quvchidan iborat bo’ladi. Ular rivojlanishidagi nuqsonlarning bartaraf etilishiga ko’ra ommaviy umumiy o’rta ta’lim muassasalariga o’tkazilishlari mumkin.Ikkinchi bosqichda ta’lim 5-9 sinflar) ayrim o’zgartirishlar (muayyan o’quv mavzulari yoki ulardagi materiallar hajmini qisqartirish) bilan ommaviy umumiy o’rta ta’lim maktablarining dasturlari asosida amalga oshiriladi. Korrektsion-rivojlantiruvchi sinflarda, ta’limning 1- bosqich muddati zarur holatlarda 1 yoki hatto 2 yilga uzaytirilishi mumkin.Ular bilan ishlashda asosiy vazifa - bolalar tomonidan atrof-muhit haqidagi bilimlarni egallab olinishiga yordam berish, ularda kuzatuvchanlik va amaliy o’quv faoliyati tajribasini hosil qilish, mustaqil ravishda, bilimlarni egallash va amaliyotda ulardan foydalanish malakasini shakllantirishdan iborat.Bunday o’quvchilar individual yondashishni talab etadilar. Ularni korrektsion o’qitish davolash-sog’lomlashtirish tadbirlari bilan birga amalga oshirilishi zarur. O’zquv materiali hamda ta’lim metodi PROQ bolalarning rivojlanish darajalariga mos holda tanlanishi zarur.Aqli zaiflikning psixologik-pedagogik xususiyatlari, uning paydo bo’lishi sahablari. Aqli zaiflikni o’rganish bilan bog’liq masalalar korrektsion pedagogikada (defektologiyada) eng muhim masalalar qatoriga kiradi. Aqliy rivojlanishi buzilgan bolalarni o’qitish, tarbiyalash, ijtimoiy moslashtirish va o’rganish muammolari korrektsion (maxsud) pedagogikaning muhim sohasi — oligofrenopedagogika tomonidan o’rganiladi. «Oligofreniya» (yunoncha olygos — kam va phren - aql) termini 19 asrda mashhur nemis psixiatri Emil Krepelin tomonidan qo’llanilgan.Oligofreniya — bu natal (tug’ilish payti) yoki postnatal (hayotiy rivojlanishning erta bosqichi) davrlarda markaziy nerv tizimining zararlanishi natijasida yuzaga keladigan aqliy yoki psixik rivojlanmaslik.Oligofreniyaning sabablari bosh miyani buzilishiga olib keluvchi ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) otSHag bo’lishi mumkin. Ekzogen omillarsirasiga onaning homiladorlik davrida turli infeksion kasalliklar bilan kasallanishi (virusli kasalliklar, qizilcha, qizamiq, kor, Botkin kasalligi va boshqalar), chaqaloqning ona organizmidagi turli parazitlar bilan zararlanishi (toksoplazmod) hamda turli tug’ma shikastlar (asfiksiya) kiradi. Onaning yurak-qon tomir tizimi, buyrak, jigar kasalliklari bilan og’rishi, homiladorlik davrida ruxsat etilmagan dori- darmonlarni qabul qilishi, homiladorlik davrida turli jismoniy va psixik jarohatlami olishi, ayo’llarning zararli ishlab chiqarishda ishlashlari, atrof-muhitning yomon sharoitlari, chekish, alkogolizm, ota-onalari giyohvand moddalami ishtemol qilishlari ham chaqaloq bosh miyasining zararlanishiga sabab bo’lishi mumkin.Aqli zaif shaxslar rivojlanish va nuqson darajasiga ko’ra turlicha bo’ladi. Ularni quyidagi uch guruhga ajratish mumkin:Ona qornida miyasi shikastlangan bolalar.Tuglishi paytida yoki tug’ilgandan keyin uch yil davomida miyasi shikastlangan bolalar.Butunjahon sog’liqni saqlash tashkiloti (VOZ) 1994-yilda aqli zaiflikning quyidagi to’rt darajasini ehtirof etgan: sezilmas (kam). o’rtacha og’ir va chuqur darajalar.Kam darajadagi aqli zaiflik o’quvchilar maktabni bitirish davrida o’zlarining psixometrik va klinik namoyon bo’lishi bilan normal rivojlanayotgan odamlardan kam farq qiladilar hamda muvaffaqiyat bilan ishga joylashadilar.Aqli zaiflik tuzatib bo’lmaydigan hodisa sifatida ehtirof etilsa ham, uni korreksiya qilib bo’lmaydi degan mahnoni anglatmaydi. Aksariyat tadqiqotlarda maxsus (korrektsion) ta’lim muassasalarida metodik jihatdan to’g’ri yo’l tutilishi aqli zaif bolalarning rivojlanishida ijobiy natijaga erishish mumkinligini ko’rsatmoqda.Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan korrektsion ishlar. Aqli zaif bola bilan korrektsion ishlami erta boshlash nuqsonni maksimal darajada tuzatish va ikkilamchi chetlanishlaming oldini olishga imkon beradi. Aqliy qoloqlikni psixologik-pedagogik diagnostika qilishni o’z vaqtida o’tkazish juda muhimdir.Aqli zaif bolalar oila yoki sog’liqni saqlash tizimiga qarashli maxsus yaslilarida tarbiyalanadilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan korrektsion ishlar aqli zaif bolalar uchun maxsus bolalar bog’chalarida amalga oshiriladi. Aqli zaif bo’lgan maktabgacha yoshdagi bolalar ommaviy bolalar bog’chalaridagi maxsus guruhlarga qabul qilinishlari mumkin. Ularda o’qitish maxsus bolalar bog’chasidagi kabi maxsus dastur bo’yicha olib boriladi.Maktab yoshidagi aqli zaif bolalar maxsus (korrektsion) maktablarda o’qitiladilar, bu yerda o’qitish davlat ta’lim standarti asosida maxsus dastur bo’yicha olib boriladi. Bunday maktablarda umumiy o’rta ta’lim fanlari (ona tili, o’qish, matematika, geografiya, tarix, tabiat, jismoniy tarbiya, rasm, musiqa, chizmachilik) bilan birga maxsus korrektsion fanlar ham o’qitiladi. Maxsus maktablarda mehnat tahIimi muhim o’rin egallaydi. Mehnat ta’limi 4 sinfdayoq professional xususiyatga ega bo’lib, bolalar o’zlari bajara oladigan kasbni o’zlashtiradilar. Tarbiyaviy ishlar ham katta ahamiyatga ega bo’lib, asosiy maqsad tarbiyalanuvchilarni ijtimoiylashtirish, bolalarda ijobiy sifatlarini tarbiyalash, atrofdagilar va o’zlariga to’g’ri baho bcrishga o’rgatiladilar. Ayni vaqtda respublikada aqli zaif bolalar uchun maxsus maktablarning 90 % ini maktab-internatlari tashkil etadi.Goho aqliy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolaning ommaviy umumiy o’rta ta’lim maktabiga jalb etilish holati ko’zga tashlanadi. Bunday holatda bolaning taqdiri, uni o’qitish va tarbiyalash mashuliyatini ota-onalar o’qituvchi-defektologlar bilan kelishib olishlari zarur. Nonnal rivojlanuvchi bolalar bilan bir sinfda o’qiydigan aqli zaif bola alohida munosabatni talab etadi. Bola kuchi yetganicha, darsning borishiga xalaqit qilmay sinf faoliyatida ishtirok etishi kerak. Unga biror narsaning tushunarsiz bo’lishiga yo’l qo’yish mumkin emas. Bu holat keyin o’quv materialining mutlaqo tushunmasligiga olib keladi. Aqli zaif bolani ommaviy umumiy o’rta ta’lim maktabida o’qitish ota-onalarining bevosita ishtiroklarini talab etadi.Nutqida nuqson bo’lgan o’quvchilarni korrektsion o’qitish. Nutqiy buzilishlar sabahlari va ularning turlari. Nutq faqatgina insonga xos bo’lgan muhim psixik funktsiyadir. Nutqiy munosabatlar yordamida, shaxs ongida borliqni aks ettiruvchi bilimlar doimiy ravishda to’ldirilib va boyitib boriladi.Nutqiy nuqsonlarni o’rganish, oldini olish va korreksiya bilan korrektsion pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi — logopediya (yunoncha logos — so’z va paideia — tarbiyalash) shug’ullanadi. Patogen omil ta’sirida yuzaga kelgan nutqiy buzilishlar o’z-o’zidan yo’qolmaydi va u maxsus tashkil etilgan korrektsion-logopedik choralarsiz bolaning keyingi rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.Nutqiy buzilishini keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) omillar asosiy rol o’ynaydi. Bundan tashqari (anatomik-fiziologik, morfologik), funktsional (psixogen), ijtimoiy- psixologik (atrof-muhitning salbiy ta’siri), psixonevrologik (psixik funktsiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, xotira yoki diqqatning buzilishi va boshqalar) sabablarning ham ta’siri sezilarli bo’ladi.Ekzogen-organik omillar sirasiga: bolaning niarkaziy nerv tizimi va uning organizmiga salbiy ta’sir etuvchi omillar (infeksiya, jarohatlar, intoksikatsiya), turli akusherlik patologiyalari (bel torligi, tug’ilishning cho’zilib ketishi yoki tcz sodir boMishi, yo’ldoshga o’ralib qolishi, bolaning noto’g’ri joylashishi va boshqalar), malakali akusherlik yordamining ko’rsatilmasligi, chala tug’ilish kabi holatlar sabab bo’ladi.Hozirgi kunda logopediyada nutqiy buzilishlarni ikki turi ajratiladi: tibbiy-psixologik nutqiy buzilish: psixologik-pedagoeik nutqiv buzilish. Tibbiy-psixologik turda ko’riladigan hamma nutqiy buzilishlarni quyidagi ikki yirik guruhga ajratish mumkin: og’zaki nutqning buzilishi: yozma nutqning buzilishi. Og’zaki nutqning buzilishi o’z navbatida quyidagi ikki turga ajratiladi: nutq ifodalanishi fonatsion tuzilishi (nutq talaffuzi) ningbuzilishi; fikr strukturali-semantik (ichki) tuzilishi (nutqning tizimli yoki polimorf)ning buzilishi Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalash uni pedagogik jarayonda qo’llashga yo’naltirilgan bo’lib, bolalar jamoasi bilan nutqiy nuqsonlarni tuzatishga yo’naltirilgan korrektsion-rivojlantiruvchi ta’sir ko’rsatish metodlarini ishlab chiqishga xizmat qiladi.Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalashga ko’ra nutqning buzilishi quyidagi ikki guruhga ajratiladi: Muomala vositalari (fonetik-fonematik va nutqning umumiy rivojlanmaganligi)ning buzilishi. Muomala vositalarini qo’llashdagi buzilishlar. 2-Reja Maktab o’quvchilarida nutqi buzilishini psixologik-pedagogik tuzatish. Nutqiy buzilishi bo’lgan bolalarning psixologik-pedagogik xususiyatlari. Nutqiy buzilish, nutqiy buzilishning sabablari, mexanizmlari, simptomatikasi, borishi va tuzilishi uning oldini olish, maxsus (korrektsion) o’qitish va tarbiya masalasi bilan logopediva shug’ullanadi. «Logopediya» terminining yunonchadan tarjimasi «to’g’ri nutqni tarbiyalash» mahnosini anglatadi. Nutqiy buzilish turli mutaxassislar — fiziolog, nevropatolog, psixolog, lingvist va boshqalar tomonidan o’rganiladi.Nutqiy buzilishi bo’lgan bolalarning markaziy nerv tizimi faoliyatida funktsional yoki organik chetlanishlar ko’zga tashlanadi. Miyaning organik zararlanishi sababli issiq, transportda yurish, arg’imchoqda ko’p vaqt tebranish bolalarga yomon ta’sir ko’rsatadi, boshlari og’riydi ko’ngillari ozadi va boshlari aylanadi. Tez charchab qoladilar, qattiq ta’sirlanishlari. jahllari chiqishi bilan ajralib turadilar. Ular emotsional barqaror emaslar, ularning kayfiyatlari tez o’zgaradi, serjahl, agressiv, bezovta bo’ladilar. SHuningdek, ularda sustlik va lanjlik kuzatiladi. Bunday bolalar tinch o’tira olmaydilar, butun dars davomida ishchanlik va diqqatini saqlab turish qiyin bo’ladi. Juda tez xafa bo’ladilar, gapga quloq solmaydilar. Tanaffusdan keyin sa darsda diqqatlarini jamlashlari qiyin bo’ladi. Odatda bunday bolalarda diqqat va xotira, ayniqsa, nutqiy xotiraning bo’shligi, yaxshi tushunmaslik holatlari kuzatiladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablari qoshida logopedik punkt faoliyat yuritadi. Logopedik punkt vazifalari quyidagilardan iborat:Logopedik punkt o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqlaridagi buzilishlarni tuzatish mavjud bo’lgan nutqiy buzilishlari natijasida kelib chiqish ehtimoli bo’lgan ikkilanichi nuqsonlarning oldini olish, nutqidagi buzilishlarni o’z vaqtida aniqlash pedagog va ota- onalar o’rtasida korrektsion-logopedik bilimlarni tashviqot qilish. O’quvchilar bilan logopedik puntkda korrektsion ishlar butun o’quv yili davomida individual va guruhli shaklda olib boriladi. Nutqi buzilganlik o’ta jiddiy bo’lsa o’qitish maxsus ta’lim muassasalarida olib boriladi. Bunda o’quvchi bilan davolash-sog’lomlashtirish va psixologik - pedagogik ishlarni birga olib borish nutqiy buzilishni tuzatishning muhim sharti hisoblanadi.Logopedik yordam ko’rsatish sog’liqni saqlash va aholini ijtimoiy tahminlash tizimlarida ham amalga oshiriladi. Poliklinikalarda va psixonevrologik dispanserlarda logopedik kabinetlari mavjud bo’lib, bu yerda nutqida buzilishi bo’lgan bolalarga logopedik yordam ko’rsatiladi. Eshitish qobiliyati buzilgan o’quvchilarni korrektsion o’qitish. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish. Anomal bolalar orasida eshitish qobiliyati turli darajada nuqsonli bo’lgan bolalar ko’pchilikni tashkil etadilar. Eshitish — borliqni tovushli hodisalar shaklida aks ettirilishi, inson (tirik jonzod)ning tovushlarni anglash va farqlash qobiliyati. Eshitish eshitish organi voki tovush analizatori (tovush ta’sirini qabul qiluvchi va airatuvchi murakkab nerv tizimi) yordamida amalga oshiriladi.Eshitish qobiliyatining buzilishi ko’p hollarda muddatli bo’ladi. Masalan, o’rta qulog’ning tashkil topishi. shamollash, oltingugurt to’siqlarining yuzaga kelishi, tashqi va o’rta qulog’ining anomal tuzilishi (quloq suprasining bo’lmasligi yoki yetarlicha rivojlanmaganligi, eshitish yo’llarining bitib qolishi, quloq pardasidagi nuqsonlar va boshqalar) kabi holatlarda. Zamonaviy meditsina ularni davolashning samarali metodlariga ega. Ularqatoriga konservativ va operativ metodlami kiritish lozim. Odatda samarali davolash, bahzan uzoq vaqt davolash tadbiri olib borilganda eshitish qobiliyati tiklanadi. 3-Reja .Oligofrenopedagogika — aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o ‘qitish haqidagi fan bo‘lib, defektologiyaning bir qismi hisoblanadi Pedagogikaning umumpedagogik va didaktik tamoyillarini qo’llash aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasidS o ‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi. T a’limiy materiallami tanlash, mehnat tayyorgarligini aniqiash. aqli zaif bolalarni jismoniy rivojlantirish ishlari tuzatish mazmunini kasb etishi kerak. Tuzatish (korreksiya) deganda aqli zaif bolalarning jismoniy va ruhiy nuqsonlarini to‘g ‘rilash, yumshatish, hayotga moslashtirish tushuniladi. Tuzatish ishlarida nuqsonli bolaning rivojlanish imkoniyatlariga asoslaniladi. Oligofrenopedagogika umumiy pedagogikaning bir qismigina b o iib qoimasdan, balki mustaqil fandir. U umumiy pedagogikaning maqsad va tamoyillariga bo‘ysungan holda o‘zining maxsus maqsad, vazifalarini amalga oshiradigan usul va tamoyillarni ishlab cbiqadi (1- chizma). Oligofrenopedagogika pedagogik psixologiya va yosh psixologiyasi bilan uzviy bogiiq. Tarbiya va taiim ning ko'pgina masalalarini hal qilishda o ‘qituvchi pedagogik psixologiya va yosh psixologiyasiga oid ko‘pgina bilimlardan foydaianishi kerak. Yosh psixologiyasi ta’lim ta’sirida kishi ma’naviy qiyofasining shakllanish qonuniyatlarini, turli yoshdagi bolalaming psixologik xususiyatlarini, shuningdek, bolalaming bilim va malakalarini o ‘zlashtirishning psixologik qonuniyatlarini, ularning mustaqilliklari va ijodlarining U rivojlanishini, o‘quvchilar shaxsining kamol topish qonuniyatlarini o ‘rganadi. Bu korreksion o ‘quv-tarbiya ishini tashkil qilishda katta ahamiyatga ega. Oligofrenopedagogika fani boshqa turdosh maxsus pedagogika fanlari: surdopedagogika, tiflopedagogika, logopediya, oligofreniya klinikasi va boshqa fanlar bilan aloqadordir. Oligofrenopedagogika ta’ limning^ boshqa uslubiyatlari (yordamchi maktablarda o ‘qitiladigan hamma fanlar uslubiyati) bilan bog‘liq. Predmetlararo bog‘lanishni to‘g‘ri amalga oshirish uchun o ‘qituvchi buni hisobga olishi juda muhim. Yuqori sinflarda predmetlararo bog‘lanishni amalga oshirish qiyinlashadi, chunki har qaysi predmetni m a’lum bir o ‘qituvchi olib boradi, buning ustiga predmet o‘qituvchilarining ishlashida yaqindan aloqa bo‘lmasa, predmetlararo bog‘lanishni amalga oshirish masalasi ancha murakkablashib ketadi. Boshlang‘ich sinflarda bunday emas. Hamma fanlami bir o ‘qituvchi olib boradi va shu sababli uning oldida predmetlararo bog‘lanishni amalga oshirish imkoniyatlari ochiladi. Oligofrenopedagogika - aqli zaif bolalar ishtirok etadigan pedagogiK jarayon bilan bog‘liq. Bu holat nuqsonli bolaning ilk yoshda anatomik fiziologik, ruhiy m a’ lumotlaming zarurligini taqozo etadi. Ayniqsa, aqli zaiflikning sabablari, rivojlanishida bolalar klinikasiga oid materiallar talab etiladi. Shu sababli oligofrenopedagogika aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasi masalalarini ishlab chiqishda anotomopotologik, patofiziologik, patopsixologik m a’lumotlarga tayanishi lozim. Ayniqsa, asab kasalliklari, ruhiy kasallar, bolalar psixonevrologiyasi, aqli zaiflik klinikasi maxsus psixologiya m a’lumotlariga asoslanadi. Bu ma’lumotlar aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasida, ularni hayotga tayyorlashda birmuncha samarali usul va vositalami qidirib topishga yordam beradi. Nuqsonli shaxsning rivojida tabiiy va ijtimoiy omillaming o‘zaro munosabati, yordamchi maktab o ‘quvchilari bilish faoliyatlaridagi umumiylik va xususiylik, ichki va tashqi omillar, ta’lim-tarbiya va rivojlanish, korreksiyalash, ta’lim-tarbiyada umumpedagogik va maxsus usullar va boshqalar oligofrenopedagogika fanining umumiy masalalarini tashkil etadi. Oligofrenopedagogikaning mavzu bahsi — nuqsonli bolalar ta’lim-tarbiyasi va rivojlanishidir. Bu bo‘lsa har doim ta’limtarbiyadagi g ‘oyaviy kurashga sabab bo’lib kelgan. Davolash pedagogikasi Xususiy maxsus pedagogika; Reabilitatsion pedagogika Ijtim oiy pedagogika Xususiy pedagogikasi Aqli zaif bolalaming rivojlanish imkoniyatlari va ularning ijtimoiy hayotga moslashish masalalari ham o‘tkir munozaralarga sabab bo‘lib kelgan. Oligofrenopedagogika nuqsonli shaxs rivojida irsiy omillarga alohida e’tibor beradi. Ammo irsiy, nasliy belgilar shaxsning ijtimoiy mohiyatini belgilamaydi. Bilimlar, axloqiy moyillik, ko‘nikma va maiakalar xromosomalar orqali nasliy yo‘l bilan avloddan-avlodga berilmaydi. Balki bular hayot jarayonida orttirilib boriladi. Inson tug‘ma tabiiy belgilar bilan unga ta’sir etuvchi holatlaming o‘zaro mahsulidir. Inson jamiyatda moddiy va m a’naviy hayot jarayonida shakllanib boradi. Rivojlanishida nuqsoni boMgan shaxsning rivojlanishi normal shaxs rivojlanishi singari irsiy va ijtimoiy dastur asosida yuz beradi. Ammo bu yerda aqli zaif bolaning ijtimoiy rivojlanishi nuqson asosida rivojlanishini unutmasligimiz kerak. Bu narsa aqli zaif bolaning bilish imkoniyatlarini toraytiradi. Bosh miya yarim sharlarida organik buzilishlar borligi oqibatida aqli zaif bolalar atrof-muhitni to‘g‘ri idrok qila olmaydilar. 13 Hozirgi zamon defektologiyasi bosh miyadagi organik buzilishlar m a’lum nuqsonlarga olib keladi, ammo bu nuqson o‘zgarmas holat emas, deb tushuntiradi. Bunday hollarda organizmning himoyaviy kuchlari o ‘z ta’sirini o ‘tkazib, organizmning keyingi sharoitlarga moslashishiga yordam beradi. Bunda organizmning rivojlanish imkoniyatlari ishga solinadi. Rivojlanishi nuqson asosida davom etadi. Ta’lim-tarbiya ta’siri ostida ayrim nuqsonlar to‘g ‘rilansa (korreksiya qilinsa), ayrimlari yumshatiladi, ayrimlari kompensatsiya qilinadi. Shu asosda barcha sohalarda oldinga qarab harakat qilinadi. Mana shu ishonchli g‘oya nuqsonli bolalar ta’lim-tarbiyasining mohiyatini belgilovchi nazariy ishlaming uslubiy asosini belgilab beradi. Butur dunyo sog‘lomlashtirish jamiyati tomonidan intellekt koyffitsiyendr' belgilashga oid shartli belgilar qabul qilingan. Bular: yengi: darajadagi aqli zaiflik (lQ=F-70)( oligofireniya diagnizi), o ‘m darajadagi intellektning pasayishi (IQ=71) (imbitsel darajasidagi ac zaiflik) chuqur aqli zaiflik (IQ=72) (idiot darajasidagi aqli zaiflik; Bunday bolalarda odatdagi nuqsonni tengqurlaridan ajratib olish ko‘p hollarda, qiyinchilik tug‘diradi. Ba’zi hollarda tegishli la'un - tarbiya amalga oshirilmasa, bunday bolalar pedagogik qarovsiz bolala'safiga kirib qoladilar. Ko‘p hollarda yengil darajadagi aqli zaiflik hoi lari ilk yoshlarda aniqlab olinmasligi natijasida rivojlanishi orqada qolgan, sustlashgan bolalarga aralashtirib yuboriladi. Nuqsonli bolalarni diagnostika qilish ishlaridagi xatoliklar ba’zi hollarda ko‘ngilsiz natijalarga olib kelishi mumkin. Masalan, ommaviy maktabga tushib qolgan aqli zaif bola nuqsonsiz tengqurlari singari ular bilan birga o‘quv materiallarini o ‘zlashtira olmaydi. O‘z vaqtida malakali yordam olmagandan keyin borgan sari bunday bolalarning bilim saviyasi pasayib, surunkali o‘ziashtirmovchilar qatoriga kirib qoladilar. Xuddi shu tarzda aqli zaiflar qatoriga noto‘g ‘ri qo‘shib qo‘yilgan nuqsonsiz bola sun’iy ravishda o‘z rivojlanishida orqada qola boshlaydi. Chunki nuqsonli bolalar ta’limi material lari unga yengillik qiladi, u o ‘z ong-biiim doirasiga mos bilim olmasligi natijasida uning aqliy rivojlanishi sekinlashadi. Yordamchi maktab dasturi materiallari elementar, sodda mazmunda tuzilganligi uchun nuqsonsiz bolalarning bilishga bo’lingan talabiarini qondira olmaydi. Bolaning aqliy rivojlanishigina emas, balki umumiy rivojlanishi ham orqada qoladi. Ayniqsa, shaxsiy Aqli zaif o ‘g ‘il bola sifatlari noto‘g‘ri shakllana boshlaydi. Bulardan tashqari, bunday bolalaming ota-onalariga ham og‘ir ruhiy ta’sir yetkaziladi. Bunday noxush, ko‘ngilsiz holatlar aqli zaiflikning mohiyatini tushunib yetmaslik natijasida sodir boiadi. Shuning uchun oligofrenopedagogikada aqli zaiflik masalasi alohida o ‘rganishni talab etadigan mavzulardan biridir. Aqli zaiflik deganda me’yoriy ruhiy rivojlanishdan chetlashib, haqiqiy, aynan aqliy nuqsonlikka olib keluvchi holat tushuniladi. Bunday holat «aqli zaiflik» nomi bilan atala boshlandi. Bu yerda «aqli qoloqlik» bilan «aqli zaiflik» tushunchasi orasida hech qanday farq yo‘q. Ammo keyingi yillarda «aqli qoloqlik» tushunchasiga e’tibor kuchaymoqda. Qandaydir ilmiy asoslar yetarli boim asa-da, turli manbalarda ba’zan bir-birini tomdiruvchi fikrlar uchrab turadi. «Aqli zaif» yoki «aqli kam» tushunchalarida aqlning yetarli emasligi qayd etiladi. «Aqli qoloq»likda esa aqlning yetarli emasligini e’tirof etish bilan birga, aqlning rivojlanish imkoniyatlarini inkor etmaydi. Chunki sekinlashish, orqada qolish deganda rivojlanish to‘xtagan degan ma’no kelib chiqmaydi. So‘nggi yillarda aqli zaiflik mohiyatini tushuntirishda m a’lum ruhiy, kasalliklar emas, balki qobiliyatlarining rivojlanmasligi asosida kelib chiqadigan xulqning buzilishidir, deb ko‘rsatish odat tusiga kirib qolmoqda. Shular asosida noto‘g ‘ri holda «aqliy qoloqlik» tushunchasi kengaytirilib, unga pedagogik qarovsiz bolalar, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar, huquq-tartib normalarini buzuvchi bolalar ham kiritilinoqda. Aqli zaiflikning mohiyatini nuqsonning moddiy asosi bilan bog‘lab, bunga bosh miyaning organik buzilishini ko‘rsatadilar. Boshqacha aytganda, aqli zaiflikning moddiy asosi sifatida kasallangan bosh miya e’tirof etiladi. Bu kasallik natijasida bolaning bilish faoliyatlari keng ma’noda buzilib, aqliy rivojlanish tezligi, samaradorligi pasayadi. Bosh miya kasalliklari sababini kelib chiqishiga ko‘ra ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) sabablarga boiishim iz mumkin. Aqli zaiflikni keltirib chiqaruvchi sabablar turli ilmiy, uslubiy, psixologopedagogik va tibbiy adabiyotlarda turlicha bayon etiladi. homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya, intoksikatsiya va jarohatlar, b) tug‘ilish vaqtidagi jarohat va asfiksiya; d) chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli intoksikatsiya, ovqatlanishning buzilishi va boshqalar; e) turli irsiy y o i bilan avloddan-avlodga o ‘tadigan gen, xromosoma kasalliklari. Aqli zaif bolalar bosh miyasi chuqur zararlanganligi sababli barcha oliy asab faoliyatlari buzilgan boiadi. Patologik buzilishiar shartsiz reflekslarning hosil boiishida ham namoyon boiadi. Bu buzilishiar bosh miyaning qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarida ham o‘z aksini topadi. Hatto ikki signal sistemalarining o ‘zaro aloqalarida buzilishiar ko‘zga tashlanadi. Rus defektolog va psixologlaridan L.S.Vigotskiy, LV.Zankov, G.Ye.Suxareva, T.A.Vlasova, G.M.Dulnev, N.G.Morozova, S.Ya.Rubinshteyn, M.S.Pevzner, G.I.Rossolimo, V.G.Petrova, J.l.Namozboyeva, shuningdek, G ‘.B.Shoumarov, K.Q.Mamedov, P.M .Poiatova, V.S.Rahmonova va boshqalarning tadqiqotlarida koYsatilishicha, «aqli qoloq»likda ruhiy nuqson murakkab tuzilishga ega. Ularning ko‘rsatishicha, bir tomondan, birlamchi nuqson ta’sirida oddiy aqliy jarayonlar buzilsa, ikkilamchi nuqson sifatida ruhiyatning oliy shakllari, xotira, xarakter belgilari buzilar ekan. Oligofrenopedagogikaning maxsus markazida turadigan manba nuqsonning o ‘zi emas, balki u bilan bogiangan buzilgan ruhiy holatlardir. Shu bilan birga, biz aqli zaif deb bu holatning turg‘unligini ham tushunamiz. Mana shu mezonning bor yoki yo‘qligiga qarab aqii qoioqlikni boshqa unga o ‘xshash turlardan farqlashimiz lozim. Aqli qoloqlikning asosiy belgilari: a) bosh miyada organik buzilishning mavjudligi; b) bilish faoliyatlarining umumiy, chuqur buzilganligi; d) bilish faoliyatlari buzilganligining turg‘un xarakterdaligi. Aqli zaif bolalar guruhiga quyidagi bolalar kirmaydi: a) aqliy rivojlanmaganlik bosh miyaning organik buzil ish lari bilan b o g iiq boim agan pedagogik qarovsizlar; b) ruhiy rivojlanishi orqada qolgan bolalar; d) aqliy jihatdan saqlangan bo’libb , chuqur nutq kamchiliklari b o ig an bolalar.Amaliyotda ba’zan bosh miyasi zararlangan bolalami aqli zaiflar qatoriga qo‘sha olmaymiz. Bunday hollarda bosh miya zararlanishi bilish faoliyatining buzilishiga olib kelmaydi. Oligofrenopedagoglar biologik omillarga katta e’tibor beribgina qolmay, balki ta’lim-tarbiya, atrof-muhitga ham alohida e’tibor beradilar. Yordamchi maktablaming boshlang‘ich sinflaridagi (korreksiyalovchi) tuzatuvchi-tarbiyalovchi ta’lim ta’sirida aqli zaif bolalar ruhiy jarayonlarida juda katta siljishlar yuz beradi. Hozirda yordamchi maktablarimizda asosan aqli zaiflikning yengil darajasi — debil bolalar ta’lim oladilar. Bular bir toifaga kirmaydigan sohalardir. Bular orasida amalda kasalliklari davom etuvchi bolalar ham uchraydi. Amalda sog‘ bolalar toifasiga aqliy nuqsonlar ilk rivojlanish davrida kasallikka chalinib, kasalliklarining rivojlanishi to‘xtagan bolalar kiradi. Bunday bolalaming keyingi aqliy rivojlanishi nuqsoni asosida davom etadi. Ammo bular amaldagi SOG‘ bolalardir. Oligofren bolalar bu toifaning asosiy, tipik vakillaridir. Bu bolalar yordamchi maktab o ‘quvchilarining asosiy qismini tashkil etadi. Yordamchi maktab o‘quvchilarining ikkinchi toifasini aqliy nuqsonlilikni keltirib chiaargan kasalliklari davom etadigan bolalar tashkil etadi. Bunday bolalar ma’lum rivojlanish davrigacha m e’yorida rivojlanib, keyinchalik kasallikka chalinganlardan iborat. So‘nggi yillarda tabiiy fanlaming rivojlanishi asosida oligofreniyaning etiologiyasi va patogenezi haqidagi m a’lumotiar yanada kengaydi. G.Ye.Suxarevaning (1965,1972) tasnifnomasi birmuncha keng tarqalgan bo‘lib, u oligofreniyaning quyidagi shakllarini aniqlagan: I. Endogen xarakterdagi oligofreniya (daun, mikrosefaliya). II.Embrio va fetopatiya (yuqumli kasalliklar, zaxm, gormonal buzilishlar). III. Turli zararli ta’sirlar oqibatida kelib chiqadigan oligofreniya. Qator oligofreniya tasnifnomalari klinik-patogenetik tamoyil asosida tuzilgan. Bularga rus psixolog, defektologlardan M.S. Pevzner (1959, 1965, 1979), S. S. Mnuxin (1961), O. Ye. Freyerov (1964), D.Ye.Melexov (1965), G.Ye.Suxareva (1965), D.N.Isayev (1970) fikrlarini ko‘rsatish mumkin. M.S.Pevzner tasnifnomasida asosiy nuqson tuzilishi bilan birga neyrodinamik, psixopatologik va boshqa buzilishlarni ajrata olish imkoniyatlari berilgan. Oligofreniyani bunday tasniflash ular bilan 23olib boriladigan psixologopedagogik tuzatish usullarini belgilashga yaxshi yordam beradi. M.S.Pevzner oligofreniyaning quyidagi asosiy turlarini ajratib ko'rsatadi: 1 .Oligofreniyaning murakkablashmagan turi. 2.Neyrodinamik jarayonlari buzilgan oligofreniya. 3.Xulqi psixopat xarakter kasb etuvchi oligofreniya. 4.Turli analizatorlari buzilgan oligofreniya. 5.Peshona qism yetishmovchiliklari yaqqol ko‘rinib turuvchi oligofreniya. Oligofreniyaning murakkablashmagan turida qo‘pol ruhiy, jism oniy buzilishlar deyarli uchramaydi. Bunday bolalar, odatda, mehnatsevar, intizomli boMadilar, ulaming asab sistemalari turg‘undir. Biror ish bajarganda ular yetarli darajada diqqatlarini bir joyga yig‘a oladilar. Hissiyotlari ham nisbatan saqlangan. Maktabda, oilada turli yumushlarga yordam beradilar, yordamchi maktab dastur materiallarini muvaffaqiyatli o ‘zlashtiradi!ar. Murakkablashmagan oligofreniyada nevrologik buzilishlar, tana tuzilishidagi nomutanosibliklar juda kam uchraydi. Neyrodinamik jarayonlari buzilgan oligofrenlarda aqliy nuqson qo‘zg‘aluvchanlik yoki tormozlanuvchanlik bilan birga keladi. Aqliy faoliyat diqqatning tarqoqligi, impulsivligi, harakat tizimlarining buzilganligi natijasida yanada ko‘proq buziladi. Tez-tez bo‘lib turadigan bosh og‘rig‘i, vegetativ distoniya, nevroz xarakterdagi buzilishlar aqliy faoliyat jarayonlariga o‘zining salbiy ta'sirini o‘tkazadi. Bu toifaga apatik-dinamik buzilishlari boMgan oligofrenlami ham kiritish mumkin. Xulqi psixopat mazmun kasb etuvchi oligofrenlarda jinsiy intilishlarning buzilishi, daydib yurishga moyillik, o ‘g ‘rilikka ruju qo‘yish holatlari ko‘rinib turadi. Bunday nuqsonlar asosan meningoensefalit, meningit, bosh miyasi jarohat olgan oligofrenlarga xosdir. Bosh miya organik buzilishlari natijasida kelib chiquvchi aqliy nuqson bilan birga ma’lum analizatorlaming jarohatlanishi ham yuz berishi mumkin. Aqliy nuqson ko‘rish, eshitish, nutq va harakat tizimidagi nuqsonlar bilan birga keladi. Ba’zi hollarda aqliy nuqson markaziy falajlar bilan qo‘shilib ham kelishi mumkin. Buning sabablari turli-tuman boMishi mumkin. Organizmda modda almashinuvining buzilishi, rezus faktor, genetik nuqsonlar ham bunday turdagi oligofreniyaning kelib chiqishiga sabab boMishi mumkin. 24Aqliy nuqson peshona qism kamchiliklari bilan birga kelganda bilish faoliyatining maqsadga muvofiqligi qo‘pol buzilgan bo‘ladi. Ayrimlarida bo‘shanglik, so‘zsiz bo‘ysunish ko‘zga tashlansa, boshqalarida uyatsizlik, kayfiyatning sababsiz ustunligi, tez-tez diqqatning tarqalib turish hollari uchrashi mumkin. Bunday bolalar nutqi tashqi tomondan juda «boy, sermazmun» bo‘lib tuyulsa-da, aslida ularga o‘zlarining gaplarini tushunmaslik, birovlarning flkrlarini qaytarish, o ‘zlariga tanqidiy qaramaslik xislatlari xosdir. Salbiy ta’sirlaming bola organizmiga ikki yoshidan keyingi ta’siridan kelib chiqadigan oligofreniya demensiya deb yuritiladi. Demensiyani keltirib chiqargan sabablar, uning kechish xususiyatlari, asoratlariga qarab organik, epileptik va shizofrenik demensiya kabi turlarga ajratiladi. Barcha yordamchi maktab o‘quvchilarini amaliy maqsadda ikki guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga rivojlanish davrining m a’lum bosqichlarida bosh miyasi zararlanib, nuqson asosida rivojlanayotgan amaldagi sog‘ bolalar kirsa, ikkinchi guruhga maktab ta’limi davrida ham kasalliklari davom etib boruvchi bolalar kiradi. Birinchi guruhga kiruvchi bolalarni yana ikkita tipik guruhlarga bo‘lamiz. Birinchi kichik guruhni shartli ravishda A deb belgilasak, ikkinchi kichik guruhni В deb belgilaymiz. A guruhga bosh miyasi homila yoki ilk chaqaloqiik davrida zararlangan bolalar (oligofrenlar) kirsa, В guruhga bosh miyasi zararlangan bog‘cha yoki kichik maktab yoshidagi bolalar kiradi. Ikkinchi guruhga hayotda, ta’lim-tarbiya jarayonida kasalliklari davom etuvchi aqliy nuqsonlilar kiradi. Bunday kasalliklarga asab sistemasining revmatizmi, bosh miya zaxmi, epilepsiya (tutqanoq). shizofreniya, gidrosefaliya va boshqalar kiradi. Aqliy nuqsonning chuqurligiga qarab oligofreniya darajaga ajratiladi: Har qaysi daraja haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Birmuncha yengil daraja b o iib , oligofreniyaning -eng ko‘p tarqalgan turidir. Yordamchi maktabga bolalarni saralash vaqtlarida asosan shu bolalar bilan ish olib boriladi. Yordamchi maktab o‘quvchilarining asosiy qismini ham debil bolalar tashkil qiladi. Bu bolalami saralash vaqtida ham ma’lum qiyinchiliklarga duch kelinadi. Buning asosiy sababi shuki, aqliy nuqson u darajada chuqur emas. Bu bolalar umumlashtira oladilar. Bog‘cha yoshi davrida primitiv, sodda 25mazmunli o ‘yinlarni tashkil qila oladi. Maktab yoshi davrida esa m a’lum muayyan holatlarni baholay oladi, amaliy masalalami yechishda to‘g ‘ri ish tutadi. Nutqi asosan saqlangan bo‘lib, mexanik xotirasi nisbatan yaxshi natijalar beradi. Bularning barchasi yordamchi maktab dasturi hajmidagi materiallami muvaffaqiyatli o ‘zlashtirishga yordam beradi. Debil bolalarda yetarli harakatchanlik, ish qobiliyatlari saqlangan boMadi. Bu bolalarda nisbatan hissiyot-iroda sifatlari yaxshi saqlangani natijasida o‘zlarini nazorat qilish imkoniyatlari mavjud. Yordamchi maktabning maxsus sharoitlari tufayli debil bolalar 9 yil davomida ommaviy maktablar boshlangMch sinf hajmidagi o‘quv materiallarini egallab, m a’lum ishlab chiqarish, kasb-hunar tayyorgarligini oladilar. 4-Reja .Surdopedagogika (lotincha «surdus» - so‘zidan olingan bo‘lib «karlik» degan m a’noni bildiradi) defektologiyaning bir tarm og‘i bo‘lib, eshitishida nuqsoni boMgan shaxslar ta’lim-tarbiyasi masalalari hamda muammolari bilan shug‘ullanuvchi fandir. Surdopedagogikaning asosiy vazifalari eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni pedagogik jihatdan har tomonlama o ‘rganish, maxsus maktabda til o‘qitishni takomillashtirish, eshitish qobiliyatini rivojlantirish va talaffuzirii shakllantirish ishlarini yuqori pog‘onaga ko‘tarish; eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga ta’iim-tarbiya berish qonuniyatlarini o ‘rganish va uni takomillashtirish, eshitish idrokining rivojlanish tizimi samaradorligini oshirish, o‘z bitiruvchilarining m a’lum bir kasb yo‘nalishi bo‘yicha mehnat qilishlariga erishish; o‘qitishning texnik vositalarini takomillashtirish; bog‘cha va maktab ta’limining uzluksizligini ta’minlash; respublika bo‘yicha tibbiyot hamda xalq ta’limi tarmoqlari ishlarini muvofiqlashtirish, erta tashxis muammolarini o‘rganishdan iboratdir. Eshitishida nuqsoni boMgan bolalarning ta’lim-tarbiyasi Yevropadagi qator mamlakatlarda olib borilgan. Kar bolalarni yakka o ‘qitishda o‘sha vaqtning buyuk olimi Djerolamo Kardano (1501-1576) «karlik va soqovlikka» fiziologik tushuncha berdi. U tomonidan birinchi bo‘lib, karlar bilan ishlash metodi ishlab chiqildi. XV -X VIII asrlarda karlarni yakka o ‘qitishda 2 xil oqimi tashkil qilindi.l-oqim ga mansub X.P.Bonet (Ispaniya), D.Bo Iver, D.Vallis (Angliya) va h.k. nutqning har xil turlari: so‘zli, yozma, daktil, imo-ishora nutqlaridan foydalanish g‘oyasini ilgari suradi. 2-oqimga mansub F.M.Van Gelmont, I.K.Amman (Gollandiya), F.L.Terkiy (Italiya), V.Kerger, G.Rafelg (Germaniya)lar o‘qit.ish va muloqotda faqat so‘zli nutqdan foydalanish tavsiya etadi. 1.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning pedagogik tasnifi Karlik eshitishning turg‘un yo‘qolishi bo‘lib, unda mustaqil holda nutqni egallash, hatto quloqqa yaqin bo‘lgan masofadagi nutqni ravshan idrok etishning imkoniyati boim aydi. Total (to‘liq) karlik, xuddi total ko‘zi ojizlik uchramagani kabi, juda kam uchraydigan hodisadir. Ko‘pincha karlikda baland nutqiy bo‘lmagan tovushlami, quloq suprasiga yaqin masofadagi ba’zi nutqiy tovushlarni idrok etish darajasida bo‘lgan eshitish qoldiqlari saqlanib qoladi. Audiometrik tekshiruv eshitishning 80 db. (detsibel - tovushni idrok etishni o‘lchashda qo‘llanuvchi o‘lchov birligi) dan yuqori darajada yo‘qolganini ko‘rsatadi. Zaif eshituvchilik eshitishning turg‘un pasayishi boiib, unda ushbu eshitish qoldig‘i asosida nutqiy zaxirani minimal holatda mustaqil ravishda egallash, murojaat etilgan nutqni quloq suprasiga yaqin masofada idrok etish imkoniyati bo‘ladi. Audiometr tekshiruvi eshitishning 80 db.dan kam bo‘lmagan pasayishini ko‘rsatadi. Eshitish muammolari holatidagi nutqning rivojlanish darajasi quyidagi to‘rt Ko‘rishida nuqsoni boMgan bolalar umumiy o‘rta taMim muassasalari 0 ‘zbekiston Respublikasi «TaMim to‘g‘risida»gi, « 0 ‘zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy muhofaza qilish to‘g‘risida»gi, «Bola huquqlari kafolatlari to‘g‘risida» gi Qonunlari, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari, Vazirlar Mahkamasining 2003- yil 29-oktabrdagi «Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus , kasb-hunar ta’llmiga izchil o'tishni ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 473-sonli, 2011-yil 13-sentabrdagi «Imkoniyati cheklangan bolalar uchun ixtisoslashlashtirilgan davlat ta’lim muassasalari to‘g‘risidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlami tasdiqlash haqidagi qarorlariga muvofiq tashkil etiladi.» Ko‘zi ojiz va zaif ko‘ruvchi bolalar uchun maxsus umumta’lim maktab-internatlari o‘quvchilarning ta’lim va tarbiyasini, maktab ta’limini, shuningdek, ularning nuqsoni rivojlanishi korreksiyasini amalga oshiradi. Ko‘zi ojizlar uchun tashkil qilingan maktablar maxsus ta’lim davlat tizimining asosiy qismi hisoblanadi va bu tizim bolalarni o‘qitish va tarbiyalashning alohida ta’lim zaruriyatidan kelib chiqadi va shu tamoyillar asosida ishlaydi. Ko‘zi ojizlar maktablarida o‘qitish va tarbiyalash o‘zining maxsus tamoyillariga va vazifalariga ega, bu vazifalar yaxshi rivojlanmagan va buzilgan funksiyalami qayta tiklash, korreksiya va kompensatsiya qilishga moijallangan bo‘lib bolalami guruhlarga differensiyalashga mo‘ljallangan. Ko‘zi ojizlami o‘qitish va tarbiyalashning asosiy qoidalarini asoslab berar ekan, tiflopedagogika shaxsni har tomonlama rivojlantirishni ta’minlashga va ko‘zi ojizlikni kompensatsiyalashning tabiiy ilmiy asoslariga rivojlanishda turli nuqsonlarga duchor boMgan bolalarda biologik va ijtimoiy manbalaming birligi to‘g‘risidagi konsepsiyaga asoslanadi. L.S. Vigotskiyning ta’kidlashicha, bu birlik juda murakkabdir alohida psixik funksiyalarga nisbatan ham, bolalaming yoshiga qarab bosqichma-bosqich rivojlanishga qarab ham differensiyalashgan va o‘zgaruvchan birlikdiromilga tobedir: 1) eshitishning darajasi; 2) eshitish muammosining sodir bo‘lish vaqti; 3) bolaning individual xususiyatlari;4) eshitish muammosi sodir bo‘lgandan so‘ng bola uchun yaratilgan pedagogik sharoit. Shundan kelib chiqqan holda har ikki guruhdagi eshitishida muammosi boMgan bolalar, o ‘z navbatida, yana ikkitadan guruhga boMinadi: Karlar: 1) tug‘ma yoki ilk yosh davrida eshitish qobiliyati yo’qolgan va nutqni egallay olmagan kar bolalar; 2) eshitish qobiliyati kech yo‘qolib, nutqi saqlanib qolgan kar bolalar. Zaif eshituvchilar: 1) nutqida qisman chetga chiqishi (nutqining grammatik tizimida m e’yordan chetga chiqishlar: qo‘shimchalami noto‘g ‘ri qoMlash yoki tushirib qoldirish, ba’zan talaffuz muammolari) boMgan zaif eshituvchi bolalar; 2) chuqur nutqiy muammolarga ega boMgan (lug‘at zaxirasi o ‘ta chegaralangan, nutqi qisqa, notoMiq so‘zlardan, grammatik tizimi so‘z-gapclan, bo‘gMn-so‘zlar qatoridan iborat) zaif eshituvchi bolalar.Tadqiqotlarning natijasi shuni ko‘rsatdi-ki, kar va zaif eshituvchi bola bir-biridan keskin farq qiladi. Zaif eshituvchi boladagi inson uchun o ‘ta zarur boMgan analizator - eshitish faoliyatining toMiq ernas, qisman buzilishi nutqning birmuncha shakllanishiga imkon beradi. Lekin bunday yoM bilan nutqni egallashning o ‘ta chegaralanishi bola tomonidan tushuncha va tasavvisrlar (nutqning keyingi idroki va tushunilishi)da o‘zgachalikni yuzaga keltiradi. Zaif eshituvchi bolaning nutqi rivojlanmasdangina qolmay, balki buzilgandir ham. Masalan, lug‘at zaxirasining kamligi bilan bir qatorda so‘zlarning boshqa m a’noda qoMlanishi, grammatik tizimning rivojlana olmasligi bilan bir qatorda, ular m a’nolarining noto‘g ‘ri tushunilishi kuzatiladi. Bulaming barchasi bilish faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi: taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish kabi psixik jarayonlar zaif eshituvchilarda o ‘ziga xos tarzda namoyon boladi. Eshitishida nuqsoni bo’lgan bolalarni eshitish darajasiga ko‘ra guruhlarga tasniflash va mazkur tasnif asosida maxsus ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish ijobiy samara beradi. Eshitishida nuqsoni boMgan bolalarni differensial tashkil etish uchun har xil tamoyilli tasniflash mavjud. Maxsus maktab o ‘quvchilarini o ‘rganish, shuni ko‘rsatdiki, bu maktablarda o‘qitish ishlari asosan birlamchi nuqsonni hisobga olgan holdagina olib borilar ekan.Birinchi tasniflash XVI asrga to‘g‘ri keladi. Italiya olimi D.Kardano karlikning vujudga kelish vaqti va nutqiy rivojlanish darajasiga asoslanib, 3 guruhga karlarni ajratgan: Tug‘ma karlar. Erta kar boMganlar (nutqi rivojlangunga qadar); Kech kar boiganlar (nutqi saqlanib qolganlar). XVIII asr Fransuz pedagogi R.A.Sikar eshitish nuqsoni har xil boMgan bolalarni guruhlarga boMishni va ularni boMak holda o ‘qitishni taklif qilgan. XIX asming birinchi yarmida Rus surdopedagogi V.I.Fleri kar va zaif eshituvchi o‘quvchilami, kech kar boMib qolganlarni va zaif eshituvchilarni boMak holda o‘qitish kerakligini taklif qilgan. Parijdagi kar va zaif eshituvchi o‘quvchilar instituti vrachi J.Itar besh guruh karlarni ularning tovushlar va nutqlar eshitishiga qarab ajratgan: yuqori nutq va tovushlarni qulogMning yaqinida eshituvchilar; unli va undoshlarni ajratuvchilar; ayrim unli va undoshlami ajratuvchilar; nutqlami eshitmaydigan, lekin baland tovushlarni eshituvchilar; umuman eshitishida nuqsoni boMganlar. Biroq kar bolalaming tabaqalashtirishni, faqat turli darajadagi eshitish qobiliyatini yo‘qotganlami o ‘qitish bilan ijobiy natijalar bermadi. XIX asrning ikkinchi yarmida Peterburg kar va zaif eshituvchi o ‘quvchilar bilim yurtida Ya.T.Speshnev ikkita bo’linma tuzdi: turli xildagi nutqlarga ega boMgan kar bolalar uchun; imo-ishora asosida muloqot qiluvchilar uchun.Ya.T.Speshnev tomonidan eshitishida nuqsoni boMgan bolalar nutq imkoniyatini yaxshilash bo‘yicha tabaqalashtiradi, asosiy nuqson darajasi hisobga olinmaydi. Bunday hoi ularni o ‘qitish mobaynida kerakli samara bermadi. Eshitish qobiliyati juda nuqsonli boMgan bolalaming yuqori o‘zlashtiruvchanliklari boshqa tomondan eshitish qobiliyati saqlangan bolalaming nuqsonli boMgan o ‘zlashtiruvchanlikiari kuzatiladi. Bunday hoi esa o ‘qituvchilar tomonidan o‘quvchilarni aqliy rivojlanishi bo‘yicha ajratib o ‘qitishga majbur qiladi. L.V.Neyman bolalar eshitish qobiliyatining buzilishini o ‘rganish va tasnifini yaratish tarixida uch bosqichni belgilaydi: kar va zaif eshituvchi o‘quvchilarda eshitish qobiliyatini tekshirishni tizimlashtirish boshlangMch urinishidan, amaliyotda eshitishni oMchagich uskunasini kamerton to‘plamidan faydalanishni amaliyotda qoMlash; kamertondan to audometrgacha boMgan davr; hozirgi talabga javob beradigan amaliyotga kiritilgan 191 audiometr. L.V.Neyman eshitish chastotalari maydoni yordamida qabul qilish diapazoniga asoslanib, karlami to'rtta guruhga ajratadi. 1-guruhda 250Gc chastotalami qabul qiladiganlar. Bu bolalar tovushlarning birortasini ham ajrata olmaydilar, faqat quloq oldida baland ovozni eshitadilar. (Baqiriq, poyezd gudogining ovozi.) 2-guruh 125-250-500 Gc chastotalami qabul qiladi. Bu bolalar faqatgina eshitibgina qolmay, «о», «и» unlilarini ajratadilar. Yaqin masofada atrof-muhitdagi tovushni eshitadilar. 3-guruh 125-250-500-1000 Gc chastotalami qabul qiladi. Bu guruh bolalari quloq oldida so‘zlashuv balandligidagi ovozlarga e ’tibor beradilar, 3-4 unlilarni anglaydilar, ularning ko‘pchiligi ba’zi tanish so‘zlami anglashadi. 4-guruh 125-2000 Gc. Bu guruhdagi ko‘pchilik bolalar quloq oldida va uzoq bo‘lmagan masofadagi gaplarni eshitadilar. Tanish gaplar va so‘zlarni, unli va undoshlami ajratadilar. Eshitishda kamchiligi bo‘lgan bolalarda nutqiy rivojlanishlaming darajasi va xarakteri bir qator omillar asosida yuzaga keladi. R.M.Boskis nutqiy rivojlanish darajasining quyidagi to‘rt omil bilan aloqadorligini ko‘rsatib o ‘tgan. Zaif eshituvchi bolalarni eshitish chastotasi hajmiga qarab kar bolalarnikidek guruhlash to‘g ‘ri kelmaydi. Chunki ko‘pchilik zaif eshituvchilar keng diapazondagi 4000Gc va yuqori chastotada qabul qiladilar. Har bir guruh zaif eshituvchilar tomonidan ayrim gaplarni eshitish imkoniyatlari bo‘yicha belgilanadi. 1-darajali zaif eshituvchilarda tovush diapazonida eshitishning pasayishi 50dfidan oshmaydi. Ulaming chastotalami qabul qilishi 125-8000Gc atrofida. lwdan ortiqroq masofada so‘zli tovush balandligida gaplarni ajratish imkoniyati bor. Ular bilan muloqotda bo‘lish mumkin. 2-darajali zaif eshituvchilarda eshitishning diapazonini pasayishi 70c/Sgacha. l/wdan kamroq masofada m e’yordagi balandligikdagi gaplarni ajratish imkoniyati bor. Ular bilan muloqotda bo‘lish birmuncha qiyinroq. 3- darajali zaif eshituvchilarda tovush diapazonida eshitishning pasayishi IQdBd&n yuqori. M e’yordagi balandlikdagi gaplami ajratish quloq oldida ham qiyinlashadi; muloqot qilish faqat baland ovozda quloq yaqinida amalga oshiriladi. Zaif eshituvchilarda 15-20J#da mustaqil nutq jarayonining qiyinlashuvi, eshitish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. Buni L.V.Neyman m e’yordagi eshituvchilar bilan zaif eshituvchilar 192 o ‘rtasidagi taxminiy chegara deb qabul qilishni taklif etadi. Zaif eshituvchilar bilan karlar o ‘rtasidagi taxminiy chegara esa 80J5dir. Pedagogik tasniflashni har bir surdopedagog puxta bilishi har bir toifa bolalar bilan maxsus maqsadga yo‘naltirgan ishlami olib borishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi tasniflash asosida bolalar maxsus muassasalarga tabaqalashtirilgan holda o‘qitiladi. 1.3. 0 ‘zbekiston Respublikasida eshitishida nuqsoni boigan shaxslarning ta’lim tizimi Surdopedagogika taraqqiyoti davomida eshitishida nuqsoni b oigan shaxslar uchun taiim -tarbiya muassasalari tizimi shakllandi. Eshitishida nuqsoni boigan bolalarni tarbiyalash va maxsus taiim berishaa oilaga ko‘maklashish maqsadida eshitish va nutq holatiga ko‘ra ikki turdagi maktabgacha muassasalar tashkil etiladi: karlar .;chun va zaif eshituvchilar uchun. Kech kar boigan va nutqini saqSagan bolalar zaif eshituvchi bolalar uchun m oijallangan l)og‘chaiarda tarbiyalanadi. Guruhlar yoshiga ko‘ra tashkil etiladi. Barcha yosh guruhlarida 10-12, murakkab nuqsoni boigan bolaiar guruhida 8 tadan bola tarbiyalanadi. Eshitishida nuqsoni boigan bolalar uchun quyidagi maktabgacha muassasalar tashkil etiladi: 1.Tajribada karlar va zaif eshituvchi, kech kar boigan bolaiar uchun yasliiar, yasli-bog‘cha!arga bolalar 1,5 yosh, bolalar bog'chalariga - 3 yoshdan qabul qilinadi. Eshitishida nuqsoni boigan bolalarning bog‘chaiarda taiim -tarbiyasi mazmuni har bir turdagi maktabgacha muassasa uchun dasturlarda o ‘z ifodasini topgan. 2. Kar, zaif eshituvchi va kech kar boigan bolalar uchun internat tipidagi bolalar bog^chalari. Maxsus bolalar bog‘chalari boim agan qishloq va shaharlardagi eshitishida nuqsoni boigan bolalar uchun m oijallangan. Tajribada tayanch-harakat apparatida yoki aqliy nuqsonga ega b o ig an va eshitishida nuqsoni boigan bolalar bog‘chalarida murakkab nuqsonlilar guruhiga kiritiladi. 3. Ommaviy bolalar bog‘chalari va bolalar uylarida eshitishida nuqsoni b o ig an bolalar uchun maxsus guruhlar bir xil yoki yaqin yoshdagi bolalarning eshitish va nutqidagi kamchiligi hisobga oiinib tashkil etiladi (kar bolalar yoki zaif eshituvchi bolalar uchun). 193 4. Kar yoki zaif eshituvchi bolalar uchun maktab-intematlar qoshida 4-6 yoshli bolalar uchun ikki yillik maktabgacha boMimlar shahar, viloyatlarda eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maxsus maktabgacha tarbiya muassasalari boMmagan taqdirda tashkil etilgan. 0 ‘rta ta’lim Kar, zaif eshituvchi va kech kar boMgan bolalar uchun maxsus um um ta’lim maktab-intematlari o ‘quvchilaming ta’lim-tarbiyasini, maktab ta’limini, shuningdek, ularning nuqsonli rivojlanishi korreksiyasini amalga oshiradi. Maxsus ixtisoslashtirilgan um um ta’lim maktablarida ta’lim maxsus o ‘quv reja va dasturlari asosida amalga oshiriladi. Sinf va tarbiya guruhlari 10-12 nafar, murakkab nuqsonli bolalar uchun 5-7 kishidan iborat boMadi.Eshitishida nuqsoni boMgan bolalar va kattalar uchun ta’limtarbiya muassasalari tizimida mazkur xususiyatlar hisobga olinadi. Eshitishida nuqsoni boMgan shaxslar uchun maxsus muassasalar tizimi m a’lum tamoyil asosida tashkil qilingan. Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar uchun maxsus yasli va bog‘chalar, jumladan, internat tipida, maxsus maktablar qoshida ikki yillik maktabgacha boMimlar tashkil etiladi. Maktab yoshidagi bolalar uchun turli tipdagi maktablar tashkil etilgan. Kattalar uchun ta’lim va kasb tayyorgarligi olish uchun muassasalar tarmogM (kasb-hunar kollejlari, o ‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlarida maxsus guruhlar) mavjud. Maxsus muassasalar tizimi eshitishida nuqsoni boMgan shaxslar rivojlanish xususiyatlarini, ular hayotining turli davrlari hisobga olib tashkil etilgan. Karlar uchun maxsus umumta’lim maktab-intemati 0-XI sinflar, maktabgacha ta’lim olmagan bolalar uchun tayyorlov sinfiga ega. 11- yilda o‘quvchilar ommaviy o ‘rta maktab hajmida m a’lumot va dastlabki kasb-hunar tayyorgarligini egallaydilar. Zaif eshituvchi va kech kar boMganlar uchun maxsus umumta’lim maktab-internati ikkita bo’limiga ega. 1-bo’limda 10 yil muddatli ta’lim (0-X sinf). Eshitishida nuqsoni boMgan va nutqi toMiq shakllanmagan bolalar uchun II bo’lim o‘qish muddati 11 yil (0-XI sinf). Har ikki bo’limda o‘quvchilar ommaviy toMiq o ‘rta maktab hajmida m a’lumot va dastlabki kasb-hunar tayyorgarligini oladilar. Kasb ta ’limi Maxsus o ‘rta um um ta’lim va kasb maktabi XIII-XV sinfini qamrab oladi: kasb-hunar maktablaridagi maxsus guruhlar. Ushbu muassasalar tizimi eshitishida nuqsoni boMganlar uchun o ‘rta ma’lumot va kasb tayyorgarligini ta’minlaydi. Maxsus maktablami bitirgan o‘quvchilar kasb tayyorgarligini hunar maktablarida olishi mumkin. 0 ‘rta maxsus o‘quv yurtlarining ayrimlarida eshitishida nuqsoni bo‘lganlar uchun maxsus guruhlar (asosiy guruhlar ichida) ochilib, ularda yoshlar turli kasblarni egallashlari mumkin. Shuningdek, boshqa kasb-hunar kollejlarida eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar uchun maxsus guruhlar (asosiy guruhlar ichida) tashkil etiladi. Bunday guruhlarda o ‘quv davri eshitadiganlamikidan 6-8 oy muddatga uzaytirilishi mumkin ( 0 ‘zbekiston Respublikasi Karlar jam iyati bilan kelishilgan holda). 0 ‘quv rejasi va mazmuni esa eshitadiganlar o ‘qiydigan o‘quv reja va mazmuniga muvofiq bo‘ladi. 0‘quv materialini eshitmaydigan talabalar imo-ishora, daktil, yozma va so‘zli nutqdan foydalanuvchi ( 0‘zbekiston Respublikasi Karlar jamiyati tomonidan ta’minlanadigan) surdotarjimonlar yordamida o ‘zlashtiradilar. Oliy ta ’lint Eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar 0 ‘zbekiston Respublikasi barcha fuqarolari kabi oliy o ‘quv yurtlariga kirish huquqiga egalar. Kar va zaif eshituvchilar barcha kasblarni tanlash huquqiga ega. Eshitib nazorat qilish talab etiladigan kasblar bundan mustasno. Oliy o ‘quv yurtlarida eshitishida nuqsoni bo‘lgan shaxslar uchun maxsus guruhlar tashkil etiladi. Bunday guruhda tarjimon bo‘lib, u talabalarga o ‘quv axborotini tushunishda ko‘maklashadi. Oliy o‘quv yurtlarida mazkur maxsus guruhlar o‘qish muddati o‘zgartirilmaydi. 1.4. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’lim-tarbiyasida koxlear implantatsiyaning ahamiyati So‘nggi yillarda tibbiyot va ta’lim sohasida sodir bo‘lgan qator ijobiy o‘zgarishlar rivojlanishida muammolari bo‘lgan bolalar taqdiri masalalarini hal qilishda turli soha vakillari yangi yo‘nalishlardagi faoliyatlarining birlashuvi bilan chambarchas bog‘liq. Bolaning rivojlanishidagi m e’yordan chetga chiqishlarni erta tashxis qilish, muammo oqibatini bartaraf etish, qayta tiklash, rivojlanishida u yoki bu jihatdan muammosi boMgan ilk va kichik yoshdagi bolalarga pedagogik yordam ko‘rsatish, ularni umumta’lim muassasalariga uyg‘unlashtirish modellarini ishlab chiqish masalalari kun tartibida turgan dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. 195 M a’lumki, zamonaviy ta’lim tizimida so‘nggi yillarda inklyuziv ta ’lim g ‘oyasi, respublikamiz sharoitida uni joriy etish masalalari teztez ko‘tarilayotgan mavzulardan biri bo‘lib qolmoqda. Hozirgi kunda eshitish muammosi turli darajada bo‘lgan shaxslarning eshitishini tiklashda turli-tuman eshitish apparat (moslama) (OKA) laridan foydalanilmoqda. Yuqori darajadagi sensonevral zaif eshituvchilik va karlik holatida ba’zi texnik, fiziologik, patofiziologik sabablarga ko‘ra bunday moslamalar nutqiy tovushni idrok etishni birozgina yaxshilasada. ko‘pgina hollarda bunga umuman imkon bermaydi, So‘n.ggi yillarda dunyo miqyosida ilk va bolalik nogironligi masalalari bilan b o g iiq muammolarning ijobiy yechimga ega bo‘!ib borishi bu bolalar taqdiri masalalarini hal qilishda turli soha vakillan yangi yo‘nalishlardagi faoliyatlarining integratsiyalashuvi bilan chambarchas bog‘Iiq. Surdoaudiologiya (lotincha sisrdus — kar va audio - eshityapman so‘zlaridan) sohasidagi izlanishlar, unga yang: texnologiyalaming joriy etilishi, bu jarayonda turli yo'nalishdagi olimiar faoiiyatining birlashuvi eshitishida chuqur muammosi bo'lgan shaxslar eshitish idrokini yaxshilashning yangi usuli — ko‘pkanalli koxlear implantatsiya metodining ishlab chiqilishi imkonini berdi, Koxiear implantatsiya eshitish sezgilarini tiklash maqsadida jarrohlik y o ‘li biian ichki quloqda (quloqning ichki boihnida) joylashgan eshitish nervlarining afferent toialariga bevosita e'ektr qo'zg‘atuvchilik vazifasini bajaruvchi elektrod tizim (sistema)lami uiashni amalga oshirishni nazarda tutuvchi tibbiy tadbir. Sensonevral zaif eshituvchilik asosan ichki quloqning, sochsimon to‘qimalarining shikastlanishi bilan namoyon bo‘ladi Lekin sensor to‘qima!aming sezilarli darajada zararlangan bo‘Iish;gs qaraniay, bunday bemorlarning ko‘pchilik qismida eshitish nervlarining tolalari saqlangan boMib, bevosita elektr toki yordamids miyaga eshitish sezgilarining hosil bo‘ 1 ish ini ta’minlovchi signaliarr>i yetkazib turish imkoniga egadir. Deyarii sun’iy ichki quioq dr л hisoblanishi mumkin b oigan koxlear implant faoliyati ham aynar- a: shu tamoyil asosida amalga oshiriladi hamda u oddiy ovoz киепэуп :: beruvcbi vositalardan ko‘pfunksiona!ll tizim ekan! >£;•'. n a ,ra: ч eshitisbni tiklash, balki- tovushlaming ohangdo’i'ri, ;r V v yetkazib berish xususiyatga ega ekanligi Ы1.ы v.irg* kunda qator mamlakatlarda istiqoaiat qiluvchi ko‘pgina 196 eshitishni koxlear implantatsiya yordamida tiklab borishlari tobora keng tarqalib bormoqda. Dunyo miqyosida eshitishni koxlear implantatsiya yordamida qayta tiklash borasidagi jarrohlik operatsiyalari qirq yildan ortiqroq vaqt mobaynida Avstraliya, AQSH, Avstriya, Germaniya, Fransiya, Yaponiya va Rossiya mutaxassislari tomonidan o‘tkazib kelinmoqda. Ta’kidlash joizki, koxlear implantatsiya tuzilishi jihatdan o‘ta murakkab vosita sanalgani bois uning ishlab chiqarilishi ko‘p mablag‘ talab etadi va tabiiyki, bunday operatsiyalar qimmat sanaluvchi tadbirlar qatoriga kiradi. Shu sababli bolaning rivojlanish huquqlari, ta’limga boMgan ehtiyojlarini qondirishini kafolatlash kabi insonparvarlik g‘oyalari ustuvor vazifalar etib belgilangan ilg‘or mamlakatlarda bunday tadbirlar mutasaddi idoralar nazorati ostida, davlat, mahalliy budjet, turli jam g‘arma va homiy tashkilotlar mablagMarini jalb qilgan holda amalga oshirib kelinmoqda. Koxlear implantatsiya yordamida eshitishni qayta tiklash o ‘z tarkibiga uch bosqichni mujassamlaydi: 1. Operatsiyadan avvalgi bosqich. Bu bosqich o‘z tarkibiga kompleks-diagnostik tekshiruv, otologik ko‘ruv, audoilogik tekshiruv, vestibulometriya, kompyuter tomografiyasi, bosh miya elektorodiagnostik tekshiruvi, umumiy tibbiy ko‘rik hamda psixonevrologik tekshiruv, shuningdek, operatsiyaga psixologik jihatdan tayyorlash (koxlear implantatsiya qilingan boshqa mijozlar bilan tanishish orqali) kabi tadbirlami qamrab oladi. 2. Jarrohlik (xirurgik) operatsiyasini amalga oshirish bosqichi. 3. Operatsiyadan keyingi bosqich. Bu bosqich operatsiyadan keyingi reabilitatsiya bosqichi deb nomlanib, avvalgi ikki bosqichdan eng ko‘p vaqtni talab etishi, umumiy tadbir uchun ajratilgan ishlaming 80% aynan shu davrda amalga oshirilishi lozim ekanligi, bu davrda o‘tkaziladigan tadbirlaming murakkab ekanligi bilan yanada ulkan mas’uliyat talab etadigan, bolaning barkamolligiga erishishida, ijtimoiylashishida, jamiyatga uyg‘unlashishida muhim o‘rin egallashi bilan ajralib turadi. Chunki aynan operatsiyadan so‘ng audiologlar tomonidan eshitishni sozlash, surdopedagoglar tomonidan eshitish diqqatini rivojlantirish, bolalar nutqini o ‘stirish bo‘yicha izchillik bilan amalga oshiriluvchi mashg‘ulotlar koxlear implantatsiya qilingan shaxslar ijtimoiy hayotga uyg‘unlashuvining muhim omili hisoblanadi. 197 M a’lumki, zamonaviy ta’lim tizimida so‘nggi vaqtlarda inklyuziv ta’lim g'oyasi, respublikamiz sharoitida uni joriy etish masalalari teztez murojaat etilayotgan mavzulardan biri bo‘lib qolmoqda. Jahon surdopedagogik amaliyotida, xususan, Rossiya olimlari I.V.Koroleva, V.I.Pudov, O.V.Zontova, O.S.Jukova, E.V.Mironova va b. tomonidan olib borilayotgan amaliy - korreksion-pedagogik ishlar natijasida eshitishida muammosi boMgan bolalarning KI yoMi bilan eshitishini qayta tiklash, ularni umumta’lim muassasalariga, jamiyatga uyg‘unlashtirishning, ya’ni «eshituvchilar» jam iyatiga qaytarishning, ular barkamolligiga erishishning yana bir muqobil samarali yoMi ekanligi bir necha bor o‘z isbotini topib kelmoqda. Davolovchi hamda korreksion-pedagogik ishlarga keng doiradagi mutaxassislar (tibbiyot xodimiari, audioiog, psixolog, defektolog va b.), shuningdek, mijoz (bemor) oila a ’zolarining jalb qilinishi natijalarning muvaffaqiyatini ta’minlovchi muhim omil ekanligini tasdiqlab kelmoqda. Respublikamizda koxlear implantatsiya yoMi bilan eshitishni tikiash bo‘yicha jarrohlik operatsiyalarining amalga oshirilishiga yaqin vaqiiardan kirishildi. Hozirgi к unda 0‘zbekiston- RespubHkasi SogMiqni saqlash. vazirligi Toshkent vrachiar malakasini oshirish insiituti professori, tibbiyot faniari doktori S.S.Arifov hamda tadqiqotchilar A.A.Tulyaganov, M .U.M ahmudoviar tomonidan xorij mutaxassisiari bilan hamkorlikda Toshkent, Navoiy shaharlarida istiqomat qiluvchi zaif eshituvchi va kar bolalar eshitishi ilk marotaba jarrohlik yo’li bilan qayta tiklandi. Aytish joizkt, jarrohlik operatsiyalari muvaffaqiyatii ravishda amaiga oshirilgan boMishiga qaramay, 3-bosqichda o’tkazilishi lozim bo’lgan korreksionpedagogik ishlaming mahalliy shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda ilmiy-nazariy jihatdan asoslab berilmaganligi, metodik yo’l-yo’riq ‘riqiarning ishlab chiqilmaganligi, bunday ish tizimi bilan tanish bo’lgan surdopedagoglarning yetishmasligi olib borilayotgan ishlarda biroz qiyinchiliklarni yuzaga keltirmoqda. Respublikamizda koxlear implantatsiya yordamida eshitishni qayta tiklash, bunday shaxslar reabilitatsiyasi jarayonining samarali hal etilishini quyidagi omillar bilan bogMiq deb hisoblanadi: Bunday operatsiyaiarning amalga oshirilishini keyingi yillar uchun qabul qilmuvchi Davlat dasturlariga kiritgan holda SogMiqni saqlash vazirligi nazorati ostida, davlat, mahalliy budjet, turli jamg‘arma va homiy tashkilotlar mablag‘larini jalb qilgan holda amalga oshirilishiga erishishSurdopedagog va logopedlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurslari o‘quv rejasiga mazkur mavzuda maxsus seminarlar kiritilishiga erishish. Koxlear implantatsiya qilingan bolalar ota-onalari uchun farzandlari bilan olib borishlari lozim bo‘lgan ishlar mazmuniga oid metodik vositalar yaratishni yo‘lga qo‘yish va ular bilan doimiy seminarlar tashkil etish. Yuqoridagi vazifalarning amalga oshirilishi yangi yo‘nalishda boshlanayotgan tadbirlarning samaradorligi hamda ijobiy natijasi: bu guruhga tnansub bolalar keyingi nogironligining oklini olish, shaxsiy barkamollikka erishishlari, ijtimoiy hayotda munosib tarzda o‘z o‘rinlarini topishlari, kelajagi buyuk mamlakatimizning mohir bimyodkoiiari bo‘lib yetishishlarini ta’minlaydi.4. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tatbiq etish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirishdagi uch bosqichdan ijtimoiy himoyaning kafolatlanishi masalasini hal qilish bosqichidir. Respublikamizda jismoniy rivojlanishida nuqsoni boigan bolalarni ijtimoiy himoyalash, o‘qitish va tarbiyalash masalalari davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganki, 0 ‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni (23 - modda) va davlat tomonidan 1992-yil ratifikatsiya qilingan BMT ning «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konvensiyasi (23 - modda) da nogiron bolalarning alohida parvarishlash, ta’limdan foydalanish, munosib turmush kechirish huquqlariga egaliga e’tirof etilgan. Demak, ko‘rishida muammosi boigan bolalarni o‘qitish jarayonini turli zamonaviy talablar bilan uyg‘unlashgan texnologiyalar asosida tashkil etish bugungi kun maxsus pedagogikaning dolzarb masalalaridan hisoblanmoqda. «Sog‘liq va rivojlanishida nuqsoni boigan bolalar uchun munosib muhit yaratiladi» deyiladi, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da. Nogironlikni oldini olish maqsadlarining ijobiy hal qilinishi nogironlaming ijtimoiy tiklash bo‘yicha Davlat dasturini ishlab chiqish va hayotga tatbiq qilish bilan chambarchas bogiiqdir. Bu muammoni defektologiya fanining tarixi boimish tiflopedagogika yoritib beradi. 5-reja Tiflopedagogika (grekcha typlos so‘zidan olingan boiib, ko‘r va pedagogika ma’nolarini anglatadi) ko‘rish jarayoni chuqur buzilgan shaxslarni tarbiyalash va o‘qitish muammolarini ishlab chiqaruvchi defektologiya boiimi hisoblanadi. U umumiy pedagogikaning qismi va defektologiyaning boiimlaridan biri hisoblanadi. Umumiy pedagogikaning boiimi sifatida dialektik falsafa, insonparvar 289 tamoyillari asosida ko‘rishda nuqsoni boMgan bolalar va kattalar rivojlani shining o‘ziga xosligini hisobga olgan holda rivojlanadi. Tiflopedagogikaning tabiiy ilmiy asosi I.M. Sechenov va I.P. Pavlovlaming oliy nerv faoliyati to‘g‘risidagi ta’lumoti sanaladi. Zamonaviy tiflopedagogika rivojlanish nuqsonlari va anomaliyalarini tugatish va oldini olish yo‘llarini buzilgan funksiyalami kompensatsiyalash mexanizmlari va shartlari turli yoshdagi ko‘rishida nuqsoni boMgan bolalami o‘rganish, ulami o‘qitishni nisbatan yuqori pog‘onaga ko‘tarish, ushbu toifa shaxslami kelgusi hayotda o‘z o‘rinlarini topishlariga muvofiq boMishlari muhim. Tiflopedagogika o‘z tadqiqot obyektiga ega bo’lib, tadqiqot metodlari tiflopedagogikaning takomillashib borishiga yordam beradi. Tiflopedagogika fanining rivojlanishi XVII asrlarga G‘arbiy Yevropa mamlakatlariga to‘g‘ri keladi. Ko‘zi ojizlar uchun dastlabki o‘quv muassasasi tiflopedagogika fani asoschisi fransuz pedagogi V. Gayui tomonidan 1784-yilda Parij shahrida tashkillashtirilgan. XVIII-XIX asrda ko‘zi ojizlar uchun bunday ..maktablar Buyuk Britaniyada, Avstraliyada, Germaniyada va AQSHda tashkil qilingan. Ko‘zi ojizlar uchun tashkil qilingan bunday maktablarda o‘quvchilar yozuv, o‘quv, hisob-kitob, eng oddiy hunarmadchilik va musiqaga o‘qitilgan. XIX asr o‘rtalarida ko‘rlar uchun o‘qish va yozishda L. Brayl tomonidan 1829-yilda ishlab chiqilgan relyefli, nuqtaviy shrift varianti tarqaldi. 293 Ko‘rishda nuqsoni boMgan shaxslar uchun yaratilgan. Ko‘p sonli relyefli va relyefli - nuqtaviy alifbodan L. Brayl shrifti o‘quv va yozuv uchun sonlarni belgilash va nota belgilari uchun eng samarali bo‘lib chiqdi. Hozirda u ko‘zi ojizlar uchun kompyuter texnikasi va kalkulatorlar uchun asosiy kod hisoblanadi. Ko‘pchilik xorijiy davlatlarda uning zaminida tez o‘quv ishlarini olib berish tashkillashtirilmoqda, chunki L. Brayl shrifti bo‘yicha yozish va o‘qish sogiom insonlarning o‘qish va yozishdan birmuncha sekinroqdir. Rossiyada ko‘zi ojizlar uchun birinchi maktab 1807-yilda Peterburg shahrida ochilgan. Tiflopedagogikaning rivojlanishi va ko‘zi ojizlar ta’limi tizimining Rossiyada tarqalishi K.K.Krot, A.I.Skrebitskiy va boshqalarning nomlari bilan bog‘liq. Ko‘zi ojizlar maktablarining bitiruvchilari umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining 3- 4-sinflari va hunarmandchilik tayyorgarligi hajmida ta’lim olingan. Jumladan, A.V. Birilev, A.M. Herbinalardir. Bunga Rossiya Fanlar Akademiyasining muxbir a’zosi, pedagogika fanlari doktori professor B.I. Kovalenko munosib namuna bo‘la oladi. Defektologiya tarixiga B.I. Kovalenko yorqin iste’dod sohibi sifatida kirgan. U Smolensk shahridagi ko‘rlar maktabida o‘qituvchilikdan Leningrad pedagogika institutining tiflopedagogika kafedrasi mudiri vazifasigacha boMgan murakkab yoMni bosib o‘tdi. U tomonidan ko‘r bolalar uchun avva! boshlangMch, sakkiz yillik, so‘ngra o‘rta maktablami tashkillashtirish rejalari ishlab chiqildi. Uning fikrlari va g‘oyalari matematikadan rus tili, jismoniy ta’lim, ko‘riar uchun qisqartirilgan yozuv uchun metodik qoMlanmalar aks ettirilgan va bular mingiab k o ‘zi ojiz bolalarning o‘qituvchi!ari va tarbiyachilar» uchun kundalik qoMlanma sifatida foydalamimoqda. Tiflopedagogika tarixiga pedagogika fanlari doktori V.S. Sver'ov ham kiritilgan. U 8 yoshda ko‘rish qobiliyatini yo'qotdi, k o ‘r!ar m aktabida o‘qidi So‘ngra Leningrada LDUning geografiva faku'tetiga o ‘qlsbga ksrai. Kuzatuvcjianlik, mantiqiy fikrlash, amaliy qohiHyat kabi xislatlansing majmuasi . Shunday qilib, ko‘rishda nuqsoni bor bolalarni ikki guruhga ajrat ish mumkin. 1 .Ko‘zi ojizlar 2. Zaif ko‘ruvchilar. Ko‘zi ojizlar ko‘ruv o‘tkirligiga ko‘ra 2 turga bo‘linadi: 1. Total ko‘rlar. 0 ko‘rish o‘tkirligi. 2. Qisman ko‘zi ojizlar. Ko‘rish o‘tkirligi 0,05 gacha(yorug‘likni sezadigan) Kelib chiqish sababiga ko‘ra: 1.Tug‘ma ko‘zi ojizlar 3. Orttirilgan ko‘zi ojizlar. Zaif ko‘ruvchilar ko‘rish o‘tkirligiga ko‘ra quyidagicha turga bo‘linadi: 0,05dan 0,1 gacha (o‘qitish Brayl alifbosida tashkil etiladi) 0,1 dan 0,2 gacha 0,2 dan yuqori 0,4 va 0,9 gacha, Ko‘zi ojizlar va zaif ko‘ruvchi bolalarda birlamchi nuqsonlar patologiyasi yuzaga keladi: ko‘rish o‘tkirligi, rang ajratish, ko‘rish maydoni, yorug‘likni sezish va hokazo. Ko‘ruv o‘tkirligi - ko‘zni birbiridan eng kam masofada turgan ikki nuqtani ayrim-ayrim ko‘ra olish layoqatidir. Ko‘ruv maydoni - bu odam ko‘zlari va boshni qimirlatmay turganida ko‘rib idrok etadigan maydondir. Maxsus va to‘g‘ri tanlangan o‘qitish metodikasi qoilanmasligi natijasida ikkilamchi nuqsonlar yuzaga keladi, bular quyidagilar boMishi mumkin: sensor apparatlarning to‘liq shakllanmaganligi; tasavvur va tushunchalar borasidagi kamchiliklar; flkrlashdagi kamchiliklar; nutq rivojlanishidagi kamchiliklar; harakatdagi kamchiliklar. Faqat maxsus ta'lim-tarbiya sharoitidagina ikkilamchi nuqsonlami korreksiyalashga sharoit mavjuddir. Ambliopiya bilan og‘rigan bolalarda ко‘rib idrok etish, harakat sohasida (harakatlar aniqligi, koordinatsiyasi buzilgan, mayda matorika makonda orientrlash, oynada aks etganda o‘ng va chap tushunchalari rivojlanmagan) predmetli tasawurlar sohasida hajm biroz kichikroq bo‘ladi. Ko‘zi ojiz bolalarda predmetli tasawurlar zaxirasi ancha kam, ular mavjud tasawurlar obrazlar bilan ishlashda qiynaladilar. Maktabgacha yoshdagi ko‘zi ojiz bolalarda harakatchanlik sustligi, harakat malakalarini aniq shakllanmasligi, makonda orientrlash ancha buzilganligi, makondagi yo‘nalishlarni ajratishda nuqsonlar, makonda harakatlanish chog‘ida orientrlashda qiyinchiliklar kuzatiladi. Ko‘zi ojiz bolalarda ikkilamchi nuqsonlar bilish faoliyatida ham namoyon boMadi, predmetlar haqida tasawurlar ojizligi, predmetlar haqida tasawurlar yo‘qligi, tasawurlar uzuq-yumuqligi va boshqalardir. Ko‘rishida nuqsoni boMgan bolalar umumiy o‘rta taMim muassasalari O‘zbekiston Respublikasi «TaMim to‘g‘risida»gi, « O‘zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy muhofaza qilish to‘g‘risida»gi, «Bola huquqlari kafolatlari to‘g‘risida» gi Qonunlari, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari, Vazirlar Mahkamasining 2003- yil 29-oktabrdagi «Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus , kasb-hunar ta’llmiga izchil o'tishni ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 473-sonli, 2011-yil 13-sentabrdagi «Imkoniyati cheklangan bolalar uchun ixtisoslashlashtirilgan davlat ta’lim muassasalari to‘g‘risidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlami tasdiqlash haqidagi qarorlariga muvofiq tashkil etiladi.» Ko‘zi ojiz va zaif ko‘ruvchi bolalar uchun maxsus umumta’lim maktab-internatlari o‘quvchilarning ta’lim va tarbiyasini, maktab ta’limini, shuningdek, ularning nuqsoni rivojlanishi korreksiyasini amalga oshiradi. Ko‘zi ojizlar uchun tashkil qilingan maktablar maxsus ta’lim davlat tizimining asosiy qismi hisoblanadi va bu tizim bolalarni o‘qitish va tarbiyalashning alohida ta’lim zaruriyatidan kelib 302 chiqadi va shu tamoyillar asosida ishlaydi. Ko‘zi ojizlar maktablarida o‘qitish va tarbiyalash o‘zining maxsus tamoyillariga va vazifalariga ega, bu vazifalar yaxshi rivojlanmagan va buzilgan funksiyalami qayta tiklash, korreksiya va kompensatsiya qilishga moijallangan bo‘lib bolalami guruhlarga differensiyalashga mo‘ljallangan. Ko‘zi ojizlami o‘qitish va tarbiyalashning asosiy qoidalarini asoslab berar ekan, tiflopedagogika shaxsni har tomonlama rivojlantirishni ta’minlashga va ko‘zi ojizlikni kompensatsiyalashning tabiiy ilmiy asoslariga rivojlanishda turli nuqsonlarga duchor boMgan bolalarda biologik va ijtimoiy manbalaming birligi to‘g‘risidagi konsepsiyaga asoslanadi. L.S. Vigotskiyning ta’kidlashicha, bu birlik juda murakkabdir alohida psixik funksiyalarga nisbatan ham, bolalaming yoshiga qarab bosqichma-bosqich rivojlanishga qarab ham differensiyalashgan va o‘zgaruvchan birlikdir. Download 65,66 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish