|
Moliyaviy munosabatlar va ularga xizmat qiluvchi maxsus muassasalar jamiyatning moliya tizimini tashkil qiladi.
Eng avvalo, korxonalar (tarmoqlar) va umumdavlat moliyasini bir-biridan farqlash lozim.
Korxona va tarmoqlar moliyasi ulardagi takror ishlab chiqarish jarayonida hamda alohida fondlar yaratish yo’li bilan xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlariga xizmat qiladi.
Umumdavlat moliyasi davlat byudjetini, soliqlarni, ijtimoiy sug’urta fondini hamda davlat mol-mulkiy va shaxsiy sug’urtasi fondini o’z ichiga oladi. Davlat pul mablag’larining asosiy markazlashgan fondi bo’lmish davlat byudjeti moliya tizimining asosiy bo’g’ini bo’lib xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tib borish bilan jamiyat moliya tizimida turli xil sug’urta (ijtimoiy sug’urta, tibbiy sug’urta) fondlari va byudjetdan tashqari moliya fondlari (pensiya fondi, aholini ish bilan ta’minlash fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi, tarixiy yodgorliklarni saqlash fondi, tadbirkorlarga ko’mak berish fondi va boshqalar)ning ahamiyati ortib boradi.
Davlat byudjeti – bu davlat xarajatlari va ularni moliyaviy qoplash manbalarining yillik rejasidir. Davlat daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosidagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdir.
O’zbekistonda davlat byudjetining tuzilishi, daromadlari va xarajatlarining tarkibi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi.
O’zbekiston Respublikasi maqsadli fondlarsiz davlat byudjeti
xarajatlarining tarkibi
Ko’rsatkichlar
|
2019 yil
|
2020 yil
|
2021 yil
|
milliard so’m
|
foiz da
|
milliard so’m
|
foiz da
|
milliard so’m
|
foiz da
|
Davlat byudjeti xarajatlari, milliard so’m
|
13733
|
100
|
16991
|
100
|
21571
|
100
|
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvatlash xarajatlari
|
8 113
|
59,1
|
10112
|
59,5
|
12513
|
58
|
Iqtisodiyot xarajatlari
|
1 573
|
11,5
|
1952
|
11,5
|
2372
|
11,0
|
Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish
|
825
|
6,0
|
950
|
5,7
|
1059
|
4,9
|
Тa’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash va jihozlash fondiga ajratmalar
|
|
|
|
|
264
|
1,2
|
Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari
|
352
|
2,6
|
472
|
2,7
|
629
|
2,9
|
Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari
|
119
|
0,9
|
152
|
0,9
|
191
|
0,9
|
Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasi
|
54
|
0,4
|
57
|
0,3
|
70
|
0,3
|
Boshqa xarajatlar
|
2 692
|
19,6
|
3290
|
19,3
|
4471
|
20,7
|
Davlat byudjetining rejalashtirilgan taqchilligi
|
-616
|
|
-812
|
|
957
|
|
YaIMga nisbatanfoizda
|
-1,0foiz
|
|
-1,0foiz
|
|
1foiz
|
|
Manba: O’zR Moliya vazirligi.
Mahalliy byudjet hokimiyat quyi organlarining (viloyat, tuman va shahar) byudjetlaridan iborat bo’lib, bunday bo’linish mavjud moliyaviy resurslarni nisbatan to’laroq jalb qilish va ulardan samarali foydalanish imkonini beradi. Hokimiyat quyi organlari byudjetining daromadlari o’z hududidagi korxonalar daromadi, aholidan olinadigan soliqlar, mulk soliqlari va shu kabilar orqali shakllanadi.
Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo’lishini taqozo qiladi. Lekin ko’pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro’y beradi. Bu holning sabablari ko’p bo’lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o’rin tutadi.
Byudjet taqchilligining o’sishi yoki kamayishi mutloq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga nisbatida aniq namoyon bo’ladi.
Davlat byudjetining bajarilish darajasi
(YaIMga nisbatan %da)
Ko’rsatkichlar
|
2013
|
2014
|
2015
|
2016
|
2017
|
2018
|
2019
|
2020
|
2021
|
Defitsit (-)
|
-1,0
|
-1,0
|
-0,8
|
-0,4
|
-0,4
|
|
|
-0,4
|
|
Profitsit (+)
|
|
|
+0,25
|
|
|
+0,1
|
+0,5
|
+1,1
|
+
|
Manba: O’zR Moliya vazirligi va VMning yil yakunlari materiallari.
Byudjet taqchilligining o’zgarishi xo’jalik kon’yunkturasidagi joriy tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi, inqirozlar davrida davlat byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini moliyaviy ta’minlab turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan tarmoqlarda investitsiyalar hajmini saqlab turishga majbur bo’ladi.
O’rnatilgan xalqaro standartlarga ko’ra byudjet taqchilligi YaIMning 5% darajasidan oshmasligi lozim. Byudjet taqchilligi asosan davlat qimmatli qog’ozlarini sotish, nobyudjet fondlari (sug’urta fondi, ishsizlik bo’yicha sug’urtalash fondi, pensiya fondi)dan qarz olish ko’rinishidagi davlatning ichki va tashki qarzlari hisobiga qoplanadi.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko’rinishlaridan biri davlat krediti hisoblanadi.
Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig’indisi tushuniladi.
Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli – bu davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qiladi.
Davlat o’z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Shuningdek, davlat o’z faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda ssuda kapitallarining ham milliy bozoridan, ham tashqi bozoridan qarz olishi mumkin.
Davlat byudjeti daromadlar qismining asosiy manbai bo’lib soliqlar hisoblanadi. Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadning bir qismini byudjetga jalb qilish shakli bo’lib, moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil qiladi.
Soliq - bu davlatning o’z vazifalarini amalga oshirishi uchun zarur bo’lgan moliyaviy mablag’larni shakllantirish maqsadida jismoniy va huquqiy shaxslardan byudjetga majburiy to’lovlarni undirish shaklidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
