|
I-BOB
.
SOVET MUSTABID TUZUMI DAVRIDA EKOLOGIK
MUAMMOLARNING SUN’IY TARZDA VUJUDGA KELTIRILISHI
7
1.1.
&. O‘zbekistonda paxta yakkahokimligi va uning salbiy
oqibatlari
Markazning iqtisodiy jabhadagi o‘zboshimchaligi urush yillarida e’tiborsiz
qolgan o‘zbek qishloqlariga salbiy ta’sir ko‘rsatgan edi. Chunki urush davrida
imkon darajada qishloqdan (oziq-ovqat, xom ashyo, ishchi kuchlari va h.k.)
olindi, lekin qishloqqa esa hech narsa berilmadi. Oqibatda qishloq xo‘jaligida
sovet agrar siyosatining tobora yangi-yangi zararli illatlari o‘zini namoyon qila
boshladi.
Stalin ma’muriyati kommunizmga jadal yurishdan iborat xayoliy rejalarini
ro‘yobga chiqarish maqsadida odatdagidek qishloqda ma’muriy-tazyiq
o‘tkazishga zo‘r berdi. Jamoa va davlat xo‘jaliklaridan davlatga mahsulot
etkazib berishni keskin oshirish talab qilindi, bunda xo‘jalik imkoniyatlaridan
emas, balki davlat ehtiyojlaridan kelib chiqildi.
Qishloq xo‘jaligini yuksaltirish uchun yirik kapital mablag‘lar talab
qilinardi. Biroq ular etarlicha berilmasdi. Urushdan keyingi davrda
O‘zbekistonning agrar ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun umumiy mablag‘lar
hajmining bor-yo‘g‘i 7%i ajratildi
1
. Davlatning jamoa xo‘jaliklariga «yordami»
asosan texnika etkazib berishdan iborat bo‘ldi, bu texnika esa MTSlar
tasarrufida edi. Shu bilan birga, jamoa xo‘jaliklari mahsulotlariga belgilangan
xarid narxlari urushdan oldin qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlanib qoldi,
vaholanki, dehqon xo‘jaliklari oladigan sanoat mahsulotlarining narxlari esa 20
baravar ortdi. Natijada davlat qishloq xo‘jalik mahsulotlarini deyarli tekinga
oladigan bo‘ldi
2
.
Davlatning dehqonlarni talashga qaratilgan siyosati ular to‘lashga qurbi
etmaydigan soliqlar solish bilan birga qo‘shib olib borilardi. Qishloq ahli
bittadan ortiq sigir saqlashi mumkin emasdi. Meva beradigan har tup daraxtdan
ham soliq undirilardi. Shu bilan birga shaxsiy tomorqa xo‘jaligi miqdori ham
1
Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент., Шарқ., -Б. 533.
2
Ўша манба. -Б. 534
8
doimiy ravishda qisqartirib borildi. Agar 1950 yilga qadar tomorqa uchastkalari
normasi 0,15 ga.dan 0,25 ga miqdor atrofida belgilangan bo‘lsa, 1950 yil
yanvardan boshlab tomorqa uchastkalari qisqartirilib, 0,12—0,15 ga keltirildi.
Dehqon xo‘jaliklaridan kesib olingan sug‘oriladigan erlar, bog‘lar, uzumzorlar
jamoa xo‘jaliklariga berildi. Urushdan keyingi yillarda tomorqa uchastkalari
haqiqatda qishloq mehnatkashlarining qo‘shimcha mahsulot olish manbai bo‘lib
turgan bir paytda bu siyosat amalga oshirilgan edi. Buning ustiga jamoa
xo‘jaliklari o‘z a’zolarining qilgan mehnatlariga haq to‘lash imkoniyatlariga ega
emasdilar. Yoziladigan mehnat kunlari esa avvalgidek ramziy xususiyatga ega
edi.
Urushdan oldingi tartiblar saqlab qolindi, ular kolxozchilarning bir joydan
ikkinchi joyga ko‘chib borish erkinligini cheklab qo‘ygan edi. Ular, avvalgidek
pasportga ega bo‘lish huquqidan mahrum edilar, vaqtincha mehnatga
layoqatsizlik uchun haq to‘lash, mehnat ta’tili, pensiya ta’minoti ularga tatbiq
etilmasdi, o‘zbek qishlog‘ining ijtimoiy sohasi butunlay e’tiborsiz holatda edi.
Qishloq aholisining bir qismi yarim xaroba binolarda, erto‘lalarda, chaylalarda
yashardi. Maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatish tizimi nihoyatda past darajada edi.
Tiklash davrining ko‘p qirrali muammolarini hal etishda irrigatsiya va
melioratsiya muhim rol o‘ynardi. Minglab kolxozchilar ketmon, cho‘kich,
belkurak va aravachalar bilan kanallar va sug‘orish tizimlari kurilishida mehnat
qilishdi. 1949 yil aprelda respublika hukumati tomonidan «Mirzacho‘lni yanada
o‘zlashtirish tadbirlari to‘g‘risida» qaror qabul qilinishi suv muammosiga
bo‘lgan e’tiborni yanada kuchaytirdi. 1950 yilda o‘zlashtirilgan er maydonlari
281,4 ming ga. ni tashkil etdi
3
. Yangi o‘zlashtirilgan erlarga asosan paxta
ekilardi.
O‘zbekiston
rahbariyati
qishloq
iqtisodiyotini
har
tomonlama
rivojlantirishdan manfaatdor edi, shuning uchun ham paxta etishtirish bilan bir
qatorda kishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarini ma’lum darajada bir xil
3
Ризаев Р. Социалистическое сельское хозяйство Узбекистана. — Т., 1978, С. 150-155, 169.
9
qiymatga ega bo‘lgan resurslar bilan ta’minlashga intildi. Xususan, respublika
aholisining moddiy ahvolini yaxshilashga yordam beradigan oziq-ovqat
ekinlarini ma’lum miqdorda etishtirishga e’tibor berdi. Biroq bu hol Markazning
paxta yakkahokimligini kengaytirishga qaratilgan imperiyacha yo‘liga zid
kelardi. 1947 yilda O‘zbekistonning mas’ul xodimlarini Moskva «mahalliy
vazifalar foydasiga umumdavlat manfaatlarini unutib ko‘yish»da
4
aybladi.
(Markazning direktiv yo‘l-yo‘riqlariga muvofiq ustunlik faqat paxtachilikka
qaratildi. SHuningdek, belgilangan rejani bajarish yo‘lida milliy rahbarlarga va
busiz ham paxtazorlarda og‘ir mehnat qilayotgan qishloq mehnatkashlariga
nisbatan jazo tazyiqlari kuchaytirildi. Natijada 1952 yilda O‘zbekiston davlatga
2 mln. 367 ming t. paxta topshirdi, bu 1940 yildagiga nisbatan deyarli ikki
baravar ko‘p edi. Biroq bu o‘sishga agrar ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi
ob’ektiv sog‘lom jarayonlar tufayli emas, balki o‘zbek dehqonlarini ayovsiz
ishlatish hisobiga erishildi.
Paxta yakkahokimligini mustahkamlashga qaratilgan bu imperiyacha
siyosat respublika qishloq xo‘jaligining umumiy ahvoliga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi.
Masalan, 50-yillarning boshlarida O‘zbekiston ekin maydonlarini urushdan
oldingi darajasiga etkazib bo‘lmadi. Don ekinlari yalpi hosili 1940 yildagi 615,1
ming t.dan 443 ming t.ga, uzum 1302 ming t.dan 840,2 ming t.ga, poliz ekinlari
331,9 ming t.dan 153,4 ming t.ga tushib qoldi. Ayni vaqtda sabzavotlar
hosildorligi gektariga 152 t.dan 73 t.ga, poliz mahsulotlari 84 t.dan 66 t.ga
tushib qoldi va hokazo.
Qishloq xo‘jaligida yangilangan ustivor yo‘nalishlar dasturi kommunistlar
Do'stlaringiz bilan baham: | 
