Mavzu; Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari Reja; Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari 2

11.2 Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarning turlari.
Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalari 3 guruxga bo’linadi:
1) Molekulalararo (yoki ionlararo) reaktsiyalar; 2) molekulaning o’zida
sodir bo’ladigan oksidlanish–qaytarilishi reaktsiyalari; 3) oksidlovchilik va
qaytaruvchilik rolini ayni zarrachalarining o’zlari (ayni molekulaning
ba’zilari qaytaruvchi rolini o’ynasa, qolganlari oksidlovchilik rolini
o’ynaydi) bajaradigan reaktsiyalar-disproportsiyalanish reaktsiyalaridir.
2+ 2+ 0 4+

1 chi gurux reaktsiyalari uchun	FeO+CO→Fe+CO2
2+ -	0

Fe+2e→Fe
2+ - 4+
C-2e→C
misol bo’ladi.
2 chi gurux reaktsiyalari uchun KClO3→ 2KCl+3O2
www.ziyouz.com kutubxonasi
misol bo’ladi. 6+ 6+ 4+ 7+
3 chi gurux reaktsiyalari uchun 2H2MnO4+H2MnO4= MnO2+2HMnO4
6+ - 7+
2Mn-2e →2Mn
6+ - 4+
Mn+2e→Mn
misol bo’ladi.
Bu oksidlanish-qaytarilish jaryonida oksidlovchi ham Mn6+,
qaytaruvchi ham Mn6+ dir. Rektsiyaning mohiyati shundaki, Mn6+ bilan
Mn6+ o’zaro ta’sirlanib, elektronlar biridan ikkinchisiga o’tib, birining
valentligi oshadi, ikkinchisiniki kamayadi.
Oksidlanish darajasi. Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarini talqin
qilishda valentlik tushunchasi o’rnida «oksidlanish darajasi» tushunchasi
ishlatiladi.
Elementlarning oksidlanish darajasini aniqlashda doim kislorodning
oksidlanish darajasini -2, vodorodniki +1 deb qabul qilingan. Metall
ionlarning oksidlanish darajasi ularning zarayadiga teng deb olinadi: H2O
da «H» ning oksidlanish darajasi +1, kislorodning -2 dir NH3 da N3-,
vodorod- H1+, KI da K+, J-. Erkin elementlarning atomlarini oksidlanish
darajasi nolga teng. Murakkab modda tarkibida biror elementning
oksidlanish darajasini aniqlash uchun molekula tarkibida bo’lgan barcha
atomlarning oksidlanish darajalarini arifmetik yig’indisi nolga tengligini
nazaryada tutish kerak. Xromat kislota – H2CrO4 tarkibidagi xrom
atomining oksidlanish darajasini topish uchun quyidagi amalni qilamiz:
H2 Cr O4
(+1)∙2xCr+(-2)∙4=0 ga teng bo’lishi uchun X=+6 bo’lishi kerak demak Cr
ni oksidlanish darajasi +6 ekan
K Mn O4
(+1)+xMn(-2)∙4=0 ga teng bo’lishi uchun X=+7, demak Mn ni oksidlanish
darajasi +7 ekan.
Ko’pchilik hollarda molekula tarkibidagi atomlarining oksidlanish
darajalari ularning valentliklariga, ya’ni ayni element hosil qiladigan
haqiqiy bog’lanishlar soniga teng bo’lmaydi:
O (+1) ∙2+Xс+(-2)=0, bu holda Xс=0, ya’ni birikmada uglerod

Н-С	4 valentlikni namoyon qilayapti, ammo oksidlanish darajasi Xs=0.
H	(+1) ∙2+Xс+(-2)∙2=0, bu holda Xс=+2 ya’ni birikmada uglerod atomi 4 valentlikni namoyon qilyapti, ammo oksidlanish darajasi Xс=+2.
O
Н-С
OН

www.ziyouz.com kutubxonasi
С2Н4 da (+1) ∙4+2Xс=0 bo’lganda Xс=-2.
Buning sababi shundaki, «oksidlanish darajasi» bu formal tushuncha:
bunda polyar va kovalent birikmalarni ham ion birikma deb qaraladi, u
haqiqiy bog’lanishlarni aks etmaydi. Lekin shunga qaramay, bu tushincha
kimyoda ko’p masalalar echishda katta yordam beradi.
Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarning natijasida oksidlovchining
oksidlanish darajasi kamayadi, aksincha, qaytaruvchining oksidlanish
darajasi ortadi.
Ko’pincha biz birikma tarkibiga qarab, qaysi modda qaytaruvchi,
qaysa modda oksidlovchi ekanligi haqida fikr yuritamiz masalan oltin
gugurtning bir necha birikmalari mavjud: SO3, SO2, S, H2S larni qarab
chiqmaylik. SO3 da oltingugurtning oksidlanish darajasi +6 ga teng.
Shuning uchun u faqat oksidlovchi bo’lishi mumkin, chunki uning
oksidlanish darajasi +6 dan ortiq bo’lmaydi. H2S da oltin gugurtning
oksidlanish darajasi-2 ga teng. Shuning uchun S2- faqat qaytaruvchi bo’la
oladi. S va SO2 lar reaktsiyaga kirishayotgan boshqa moddalarning
tabiatiga qarab.yu ular yoki oksidlovchi yoki qaytaruvchi bo’shishlari
mumkin.
Oksidlovchilar jumlasiga- F2, Cl2, Br2, J2 kontsentralangan HNO3,
H2SO4, H2O2, Na2O2, KMnO4, K2Cr2O7 va boshqlar kiradi.
Qaytaruvchilar jumlasiga- H2 , KJ erkin xoldagi metall atomlar, SO, SO2,
H2S, Na2SO3, LiAlH4 va boshqalar kiradi.