Mavzu: O'lchashlar natijasini qayta ishlashda metrologik qonuniyatlar

postulat - o’lchanayotgan kattalikning chinakam qiymati mavjuddir.

2. 
   postulat - kattalikning chinakam qiymatini aniqlash mumkin emas.
   

3. postulat -o’lchash amalida kattalikning chinakam qiymati doimiydir.

Endi aytishimiz mumkinki, o’lchanayotgan kattalikning uchta qiymati bo’lar ekan:

1.Chinakam qiymat (uni aniqlash imkoni mavjud emas); 2.Haqiqiy qiymat (chinakam qiymatga yaqin); 3.Olingan qiymat (tajribadan olingan qiymat).
Tabiiyki, hakiqiy qiymatni qaerdan olamiz degan savol tug’ilishi mumkin. Yuqorida keltirgan misolimiz bo’yicha, olmani savdo do’koni tarozisida bir necha marta takroriy o’lchab, natijalarning o’rtacha qiymatini olsak, shu haqiqiy qiymat deb olinishi mumkin.
2.2
O’lchash xatoliklari turli sabablarga ko’ra turlicha ko’rinishda namoyon bo’lishi mumkin. Bu sabablar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

• 
  o’lchash vositasidan foydalanishda uni sozlashdan yoki sozlash darajasini siljishidan kelib chiquvchi sabablar;
  
• 
  o’lchash ob’ektini o’lchash joyiga (pozisiyasiga) o’rnatishdan kelib chiquvchi sabablar;
  
• 
  o’lchash vositalarining zanjirida o’lchash ma’lumotini olish, saqlash, o’zgartirish va tavsiya etish bilan bog’liq sabablar;
  
• 
  o’lchash vositasi va ob’ektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (harorat yoki bosimning o’zgarishi, elektr va magnit maydonlarining ta’siri, turli tebranishlar va hokazolar) dan kelib chiquvchi sabablar;
  
• 
  o’lchash ob’ektining xususiyatlaridan kelib chiquvchi sabablar;
  
• 
  operatorning malakasi va holatiga bog’liq sabablar va shu kabilar.
  

O’lchash xatoliklarini kelib chiqish sabablarini tahlil qilishda eng avvalo o’lchash natijasiga salmoqli ta’sir etuvchi omillarni aniqlash lozim bo’ladi.
O’lchash xatoliklari u yoki bu xususiyatiga ko’ra quyida keltirilgan turlarga bo’linadi:

1. 
   O’lchash xatoliklari ifodalanishiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi:
   

• 
  Absolyut (mutlaq) xatolik. Bu xatolik kattalik qanday birliklarda ifodalanayotgan bo’lsa, shu birlikda ifodalanadi. Masalan, 0,2 V; 1,5 m va h.k. Mutlaq xatolik quyidagicha aniqlanadi:
  

  A_x

• 
  A_ч
  

 A_x
 A₀ ;

bunda, A_x - o’lchash natijasi;
A_ch - kattalikning chinakam qiymati;
A_o - kattalikning haqiqiy qiymati.
Absolyut xatolikni teskari ishora bilan olingani tuzatma (popravka) deb ataladi va δ_T bilan belgilanadi.

- = δ_T yoki A_OqA_XQ δ_T.

• 
  Nisbiy xatolik - absolyut xatolikni haqiqiy qiymatga nisbatini bildiradi va prosent (%) larda ifodalanadi:
  

 = [(A_x - A_o )/A_o]·100 = ( /A_o)·100%.
Odatda, o’lchash asboblarining xatoligi keltirilgan xatolik bilan belgilanadi.
Absolyut xatolikni asbob ko’rsatishining eng maksimal qiymatiga nisbatini prosentlarda olinganiga keltirilgan nisbiy xatolik deb ataladi.

k
  ^
Ax max
 100%
.

qo’pol

tasodifiy

muntazam

dinamik

statik

nisbiy

absolyut