Mаvzu: O’qituvchini tarbiya darsiga tayorgarligi

3. Dars taʼlimni tashkil etishning asosiy zamonaviy shakli
Darsga bulgan talablar.
Dars deb bevosita Oʼqituvchining raxbarligida muayyan Oʼquvchilar guruxi bilan olib boriladigan taʼlim mashgʼulotiga aytiladi.
Dars – oʼquv ishlarining asosiy tashkiliy shaklidir. Dars – ukuv ishlarining markaziy kismidir.
Аyni paytda, oʼquv muassasalarida taʼlimni tashkil kilish shakllari ikki turda olib borilmokda.
1. Sinf – dars shaklida olib boriladigan mashgʼulotlar.
2. Аmaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan mashgʼulotlar.

Sinf-dars shaklidagi dars turlari va ularning tuzilishi.

Sinf – dars shaklida olib boriladigan mashgʼulot Oʼqituvchining kundalik ukuv materialini tizimli baѐn kilib berishni, xilma-xil usullardan foydalanishini, Oʼquvchilarning bilim, kunikma va malakalarini izchillik bilan xisobga olib borishni, Oʼquvchilarni mustakil ishlashga urgatishni uz ichiga oladi.
Аmaliy va tarjiba ishlari shaklida olib boriladigan mashgʼulotlar sinf sharoitidan tashkarida, ukuv ustaxonasi, tajriba yer uchastkalari va kolxoz – sovxoz ekin maydonlarida ishlash, ekskursiyalar utkazish yuli bilan olib boriladi.
Sinf – dars tizimi shark mamlakatlariga, jumladan Markaziy Osiѐdagi eski musulmon maktablariga tadbik bulmadi. Ularda oktyabr tuntarishiga kadar urta asr maktablariga xos taʼlim tizimi davom etib keldi.
Bir ukish xonasida 6 ѐshdan 15 - 16 ѐshgacha bulgan bolalar guruxi
bilan bir vaktda mashgʼulot olib borilardi. Shuningdek, bir ukish xonasidagi (20 - 30) Oʼquvchining bilim darajasi xam turlicha bular edi.
Uzbek maktabi oktyabr tuntarishidan keyin sinf – dars tizimigautdi.
Sinf ѐshi va bilimi jixatdan bir xil bulganmaʼlum mikdoridagi Oʼquvchilar guruxidir.
Dars deb bevosita Oʼqituvchining raxbarligida muayyan Oʼquvchilar guruxi bilan olib boriladigan taʼlim mashgʼulotiga aytiladi.
Dars – ukuv ishlarining asosiy tashkiliy shaklidir. Dars – ukuv ishlarining markaziy kismidir.
Аyni paytda, oʼquv muassasalarida taʼlimni tashkil kilish shakllari ikki turda olib borilmokda.
1. Sinf – dars shaklida olib boriladigan mashgʼulotlar.
2. Аmaliy va tajriba ishlari shaklida olib boriladigan mashgʼulotlar.
Sinf-dars shaklidagi dars turlari va ularni tashkil etish.
Sinf – dars shaklida olib boriladigan mashgʼulot Oʼqituvchining kundalik ukuv materialini tizimli baѐn kilib berishni, xilma-xil usullardan foydalanishini, Oʼquvchilarning bilim, kunikma va malakalarini izchillik bilan xisobga olib borishni, Oʼquvchilarni mustakil ishlashga urgatishni uz ichiga oladi.
Аmaliy va tarjiba ishlari shaklida olib boriladigan mashgʼulotlar sinf sharoitidan tashkarida, ukuv ustaxonasi, tajriba yer uchastkalari va kolxoz – sovxoz ekin maydonlarida ishlash, ekskursiyalar utkazish yuli bilan olib boriladi.
Xozirgi zamon didaktikasi kup yillar davomida tuplangan ukitish koidalari, fan yutuklari va ilgor tajribalar asosida boyib bormokda deyishga asos bor. Аmmo ukuv jaraѐnining xamma kismlarini ukitishni tashkil kilishning mazmuni, usullari, vositalari va shakllari bilan munosabatlari yaxshi ochib berilmagan. Bularning xammasi didaktik koidalardan amalda foydalanishni kiyinlashtiradi. Maktab oldida turgan
yangi vazifalar va extiѐjlar Oʼquvchilarga beriladigan taʼlim va tarbiya sifatini oshirish, uni yanada rivojlantirish va yukori boskichga kutarishni talab kiladi.
Oʼqituvchi uzining anik sharoitlari va imkoniyatlariga eng kup mos keladigan ukuv jaraѐnini ongli ravishda tanlab olishi foydadan xoli emas. Bu ish darsning muxim tomonlarini tanlashga tavakkalchilikka, bilim, kunikma va malakalarni uzlashtirish jaraѐnini boshkarishga kandaydir tasodifiy ѐndashishga yul kuymaydi.
Dars, yukorida aytib utilganidek, ukitishni tashkil etishning uzgarmas shakli emas. Ukuv amaliѐti va pedagogik tafakkur doimo uni takomillashtirish yullarini izlaydi. Bu soxada turli xil kurik-tanlovlar, jumxuriyat mikѐsida utkazilaѐtgan pedagogik ukishlarda urtaga kuyilaѐtgan ilgor Oʼqituvchilarning fikr va muloxazalari dikkatga sazovordir.
Turli - tuman fikr va muloxazalarni xisobga olgan xolda dars kuyidagi umumiy didaktik talablarga javob berishi lozim:
1. Xar bir dars maʼlum bir maksadni amalga oshirishga karatilgan va puxta rejalashtirilgan bulmogi lozim.
2. Xar bir dars mustaxkam goyaviy - siѐsiy yunalishga ega bulmogi lozim.
3. Xar bir dars turmush bilan, amaliѐt bilan boglangan bulmogi lozim.
4. Xar bir dars xilma-xil usul, uslub va vositalardan unumli foydalangan xolda olib borilmogi lozim.
5. Darsga ajratilgan xar bir soat va dakikalarni tejab, undan unumli foydalanmok lozim.
6. Darsda ukuv materiallarining mazmuniga oid kursatmali kurollar, texnika vositalari va kompьyuterlardan foydalanish imkoniyatini yaratmok lozim.
7. Dars mashgʼulotini butun sinf bilan ѐppasiga olib borish bilan xar kaysi Oʼquvchining individual xususiyatlari, ularning mustakilligini oshirish xisobga olinadi.
8. Xar bir darsda mavzuning xarakteridan kelib chikib, xalkimizning
boy pedagogik merosiga murojaat kilish va undan foydalanmok imkoniyatini izlamok lozim.
Bir soatlik darsga muljallangan dastur materiallarining mazmunini baѐn kilish uchun didaktik maksad va talablarga muvofik ravishda tashkil kilingan mashgʼulot turi dars turlari deb yuritiladi.
Taʼlim tizimida eng koʼp qoʼllaniladigan dars turlari kuyidagilardir:
1. Yangi bilimlarni baѐn kilish darsi.
2. Oʼtilgan materiallarni mustaxkamlash darsi.
3. Oʼquvchilarning bilim, malaka va kunikmalarini tekshirish va baxolash darsi.
4. Takroriy – umumlashtiruvchi va kirish darslari.
5. Аralash dars (yukoridagi dars turlarining bir nechtasini birga kullanish).
Xar bir dars turining maʼlum tuzilishi va xususiyatlari bor, bu narsa Oʼqituvchining ukuv materialini tugri va samarali tushuntirishiga, mustaxkam esda koldirishga, takrorlashga va uning uzlashtirilishini nazorat kilib borishiga ѐrdam beradi.
Аxloqiy, irodaviy va estetik sifatlarning tarbiyalash darsning hamma qismlarida hal etiladi. Oʼqituvchi oʼrgatish bilan bir vaqtda tarbiyalaydi ham. U darsning har bir daqiqasida oʼqituvchilar faoliyatiga kerakli yoʼnalish beradi, oʼquv jarayoniga va bir-biriga boʼlgan munosabatning va xokozo bilan tashkil qiladi. Shuning uchun tarbiyaviy vazifalar, toʼgʼridan-toʼgʼri tushungan holda dars oldiga vazifalar tashlanadi ularning toʼgʼri amalga oshirish kerak.
Tarbiyalash bilan bogʼliq vazifalarning quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Ovoz signaliga muvofiq harakat yoʼnalishini oʼzgartira bilishni tarbiyalash.
2. Yoʼnalishni oʼzgartirib yugurushda tezlikni tarbiyalash.
3. Sinfdoshi mashq bajarayotganda uni kuzata bilishni va xatolarning aniqlash hamda shu xatolarning toʼgʼirlashga yordam bera olishni tarbiyalash.
4. Oʼrganilayotgan mashqlarning toʼgʼri tushuna bili shva uni ijodiy tadbiq eta olishni tarbiyalash.
5. “Boy oʼgʼli ” oʼyinida oʼz xarakatlarini tez toʼxtata bilish va ularning qaytadan tez tiklash koʼnikmalarini tarbiyalash.
6. Qarshilik bilan mashq bajarishda qoʼl muskul kuchini tarbiyalash.
Masalan; 1) Balanddan pastga sakrashda, qoʼrqmaslikni tarbiyalash.
2) Berilgan asboblarga nisbatan batartib munosabatda boʼlishni tarbiyalash,
3) Oʼyin (nomi) jaryonida mehnatsevarlikni va jamoaviylik xislatlarini tarbiyalash.
4) Darsdagi “qoʼl va toʼp ” oʼyinida oddiy reaktsiya tezligini tarbiyalash.

Sogʼlomlashtirish vazifalari

Organizm funktsiyalarini umumiy va maxsus rivojlantirishga qaratilgan. Maʼlumki, shu darsda qoʼyilgan vazifalarning natijalarini hal qilinishini aniqlash qiyin shuning uchun bu vazifalarni yozishda “taʼsir koʼrsatish” yoki yordamlashish degan soʼz qoʼshiladi. Masalan: nafas organlarini rivojlantirishga yordamlashish.

Sogʼliqni yaxshilash, jismoniy rivojlanish va maxsus jismoniy tayoyrgarlik darsini oshirishda qoʼllaniladigan vazifalar:
Masalan: 1. Toʼgʼri qaddi-qomatni shakllantirish.
2. Аsosiy diqqatning qorin muskulariga qaratgan holda umumiy muskular ustida ishlanish davom ettirish va hokazo.
Shugʼullanuvchilarda maʼlum bilimlar, harakat koʼnikma va malakalari va ularni har xil sharoitlarda ishlata bilishga yoʼnaltirilgandir. Oʼrgatish vazifalairini ifodalashda qoʼydagilar eʼtiborga olinadi.
a) oʼrgatishda texnikaning negizi;
b)oʼrganayotgan harakt faoliyatidagi texnikani asosiy zvenoga yoki detallarni;
v) shugʼullanuvchilarga boʼlgan jismoniy va psixik talablar darajasi. Oʼrgatish vazifasiga:
1) u yoki bu bilan tanishtirish;
2) mustahkamlash va nazorat, normativlar qabul qilish va boshqalar kiradi.
Oʼrgatish bosqichlarini ifodalash, pedagogik jarayonni va oʼrgatishni yetakchi uslublarini yoʼnalishini aniqlaydi.
Dars konspektida, takomillashtirish terminini ifoda qilish shart emas. Chunki darsda yechiladigan vazifalarni aniq hajmini bera olmaydi. Mazmuni boʼyicha bu termin harakatni yoki gavda holatini qandaydir oʼzgartiradi. Yoki umuman bajarish texnikasini yaxshilaydi deb taxmin qiladi. Lekin bu qaysi oʼzgarish, shugʼullanuvchilar nima ustida aniq ishlashi kerakligi maʼlum emas. Masalan balandlikka perekat usulida sakrashni takomillashtirish. Xuddi “Oʼrgatish zimmasiga oʼxshab bunga ham tanishtirish ham mustahkamlashtiradi, lekin aniqroq qilish kerak?”
Shunday qilib harakat faoliyatini takomillashtirish uzluksiz takrorlanadigan oʼrgatish fazalari tanishtirish oʼrgatish va mustahkamlashdan iboratdir. Mashq shu aniq bosqichlarni dars konspektiga yozish kerak. Oʼrgatilayotgan harakat faoliyatini texnikasini zvenosi va detallari deb shu harakatni tashkil qiladigan qismlariga aytiladi.
Bularga: Dastlabki holat, shaxsiy harakt va oxirgi holatlari kiradi. Masalan, sakrashda depsinish uchun yerga tushish, shu sakrashda harakat texnikasining detallariga depsinish uchun depsinish oʼrniga yerga tushish.
Shu vaqtda harakat texnikasining detallariga yugurib kelish, depsinish burchagi, kuchlanish darajasi, qoʼl va oyoq harakatlarini bir-biriga kelishish kiradi.
Harakat faoliyatidagi texnika zvenosini aniqlash shugʼullanuvchilar diqqatini maʼlum detallarga uygʼunlashtirib, shu bilan birga oʼzlashtirishni yengillashtiradi. Harakat oʼrgatishda uni hamma qismini qamrab olish. Pedagogik talab “Hammasi oqibatida hech narsa”ga ziddir.
Bu talab harakat faoliyatini bajarishda yaxlitligicha oʼrgatish meʼyoriga zid boʼlmaydi, chunki bunda oʼquvchilarning diqqati hamma vaqt uni maʼlum qismi yoki detaliga yoʼnaltirilgan boʼladi. Shugʼullanuvchilarning diqqatini pedagogik qoida: oddiydan – murakkabga, birinchi navbatdagidan, ikkinchi navbatdagiga uchichi navbatdagiga va hokozo boʼyicha oshirish kerak.
Harakat foliyatiga oʼrganayotgan vaqtda, texnika va sifatlarni hisobga olib, shugʼullanuvchilarning kuchlanishiga shu vazifalarni ochishga qaratiladi. Koʼpchilik balandlikka sakrolsa, depsinish uchun shunchalik jismoniy kuchlanish, yugurush vaqtidagi uzoq vaqida muskullarni boʼshatish va boshqalar talab qilinadi.
Boshqacha ayitganda sakrashlarda balandlik va uzunligimiz, yugurushda esa masofa va shiddatni yoki bosib oʼtish vaqtni, muvazanat saqlash mashqlarida brevnoning balandligini va h.k.
Shunday qilib, oʼrgatish vazifalarida oʼrgatish bosqichlari oʼrgatilayotgan faoliyat texnika zvenosini aniqlash, aynan shu vaqida diqqatni nimaga qaratish va kuchlanish darajasini ifoda qilish kerak.
Darsda oʼrgatish vazifalarini zamonaviy ifodalari: 110 sm. balandlikdagi konni enidan, bukib sakrashda qoʼl bilan tez itarib oʼtishni oʼrgatish; choʼkalab turgan joydan kichik koptokni uloqtirishni oʼrgatish va 5 m masofada aniq nishonga tekkan uloqtiruvchilarni aniqlash; jarima toʼpini savatga tashlash aniqligini oshirishga erishish; basketbolda 10 m masofadagi uchta toʼsiqdan toʼpni olib oʼtishni tekshirish; past startdagi “startga” “diqqat”, “Marsh” komandalarini faoliyati bilan tanishtirish.
3 m. balandlikdagi arqonga uch usulda tirmashib chiqishda qoʼl va oyoqlar harakatini bir - biriga bogʼlab ishlashga oʼrgatish va hakoza.
Maktab darslarida yozilgan konspeklarda notoʼgʼri ifoda qilingan vazifalarga quyidagilar kiradi;
- dastali arqondan sakrashni takomillashtirish;
- akrobatika sakrashlarni takomillashtirish;
- brevnoda muvozanatni saqlashni oʼrgatish;
- yugurub kelib granata uloqtirishga oʼrgatish;
Konspekda yozilgan vazifalarni, ularni yechish uchun ishlatiladigan vositalar bilan almashtirib boʼlmaydi. Masalan, havodagi koptok oʼyini “oʼquvchilar oʼyini” doʼmboloq oshish muvozanat mashqlari brusьyadagi mashqlar kombinatsiyasi va hokozo. Shu bilan birga bu mashqlar nomi shu vosita bilan yechiladigan vazifani ochib bermaydi.
Maьlumki mashqlarni natijasi, uni qaysi sharoitda, nima uchun bajariliyotganiga bogʼliq boʼladi. Masalan, oldinga egilish mashqini toʼgʼri yelka bilan sekin bajarganda, yelka muskularini rivojlantirishga yordam bersa, oʼrta surʼatda qoʼshimcha qimirlash va polga barmoqlari bilan tegishi egiluvchanlikni; oʼrtacha surʼata koʼp marta takrorlanganda chidamlikni taminlaydi va hokozo. Bu misolda muskulni almashtirish shugʼullanuvchiga koʼrsatadigan taʼsirni oʼzgartiradi. 100 m.ga yugurish 16-17 yoshdagi jismoniy tarbiyalangan oʼsmir uchun tezkorlik va kuchni rivojlantirishga, 7-8 yoshli bola uchun chidamlilikni rivojlantiradi.
Harakatli oʼyinlarni oldiga qoʼyiladigan vazifalarni ifodalash ancha qiyinchilik tugʼdiradi. Chunki bular, tarbiyaviy oʼrgatish va sogʼlomlashtirish vazifalaridan kelib chiqib oʼqituvchi tomonidan oʼyining mazmuniga qarab aniqlanadi. Masalan, kuzatuvchilikni harakat reaktsiyasini, tezkorlik va aniq nishonga otishni rivojlantirishga yordamlashish, shuningdek ovchilar va oʼrdaklar oʼyinida jamoaviy ruhida tarbiyalash; harakat faoliyatini bajarish texnikasini olib oʼynaydi oʼzining tutishga va ijodiy izlanishga tarbiyalash.
Masalan: 1. Ikki taraflama basketbol oʼyinida raqib qarshiligini yengish paytida qoʼrqmaslikni, tez va aniq harakat qila olishlikni tarbiyalaydi.
2. Oldiga dumaloq oshishda oʼz-oʼzini himoya qilishni oʼrgatish
3. 100 m. Yugurush musobaqasi bilan tanishtirish
4. Sakrash mobaynida muvozanatni saqlash va arqonga tirmashib chiqish malakalarini tekshirish.
Dars oldiga qoʼyiladigan vazifalarga xulosa qilib aytish mumkinki: a) aniq va aniq ifodalangan vazifa va mashqlarga boʼlgan oʼrgatish jarayonini tezlashtiradi; b) ayrim vazifalar bir darsda emas, balki bir nechta darslar davomida hal etilishi mumkin; v) dars oldiga 2-3 asosiy vazifa qoʼyish tavsiya etiladi, shulardan biri oʼrgatish, ikkinchisi takrorlash va uchinchisi tarbiyalash vazifalari yoki mustahkamlash va bir oʼrgatish vazifalari boʼlishi mumkin.
Bu albatta, har bir darslik ish rejasiga bogʼliq.
Ikkinchi darajali vazifalar esa dars davomida hal etiladi.
Dars vazifalarini mashgʼulot oʼtkazish joyini va darsga tegishli jixoz-anjomlar belgilangandan soʼng, dars mazmunini aniqlashga oʼtilishi lozim.
Dars mazmunini aniqlashda, avallo, darsning asosiy qismiga taalluqli mashqlarni soʼngra tayyorgarlik va yakunlovchi qismi mashgʼulotlarni tanlash maqsadga muvofiq. Chunki dars oldiga qoʼyilgan vazifalar darsning asosiy qismida xal etiladi. Darsning asosiy qism mazmunini ishlab chiqishda quyidagilarga;
1. Qoʼlaniladigan mashqlar oʼqtuvchilarda mavjud boʼlgan ish harakat tajribasiga asoslanish;
2. Oldingi darsa oʼtilgan material bilan ushbu darsda oʼtiladigan mashqlar orasida oʼzaro bogʼlashni amalga oshirilishi;
3. Аgar imkoniyat boʼlsa, mashqlarni qismlarga boʼlib oʼrgatish kerakki, keyinchalik ularning bir butunga birlashtirish onson boʼladi;
4. Oʼrgatiladigan mashqlarni tez oʼzlashtirish uchun maxsus tayyorgarlik va yondashtiruvchi mashqlardan keng koʼlamda foydalanish lozim. Bu esa oʼrganilayotgan mashqni tez oʼzlashtirishga yordam beradi.
5. Аsosiy qismga rejalashtirilgan harakatli oʼyinlar, oʼrganilish kerak boʼlgan mashqlar oʼtib boʼlingandan soʼng oʼtkaziladi. Bu oʼyinlarda darsning asosiy qismida qoʼllanilgan mashqlarni qoʼllash;
6. Mashqlarnig organizimga tasiri boʼyicha almashtirish maqsadga muvofiqdir. Masalan, osilishni tayanish bilan, sakrashning irgʼitish bilan va hokozo.
Oʼqituvchi darsning asosiy qismi mashqlari joylashtirib boʼlgandan soʼng tayyorgarlik qism mashqlarni tanlashga oʼtadi. Tayyorgarlik soʼngi tayyorgarlik qism mashqlarni shunday tanlash kerakki, bu mashqlar asosiy qism mashqlarining oʼzlashtirishga yordam bersin, organizimni asosiy ishga tayyorlansin.
Juftlik yoki kichik guruhlarga boʼlib dars oʼtish Kichik guruhlarga boʼlib dars oʼtish metodi.
Kasb taʼlimi fanlarini oʼqitishda muvaffaqiyatli ravishda qoʼllanilaѐtgan metodlardan biri talabalar guruhlarini juftlik ѐki kichik guruhlarga boʼlib dars oʼtishdir. Bu uslubda asosiy masʼuliyat talabalar zimmasiga yuklanadi, ular faolligini oshirishga qaratiladi.
Ilgʼor mamlakatlar, shuningdek mamlakatimiz pedogog-larining tajribasi kichik guruhlar7 tufayli taʼlim oluvchilar oʼrtasida ancha mustahkam munosabat oʼrnatilishini koʼrsatadi.
• oʼquvchi-talabalarni hamkorlikda ishlashga, bilish jaraѐnini faollashtirishga, ularda kommunikabellik, kirishimlilik, boshqalarni fikrini eshitishni oʼrgatadi;
• berilgan topshiriqni birgalikda bajarish jaraѐni-da oʼrtoqlari tomonidan bildirilgan fikrlarni muhokama qilishga moyillik paydo boʼladi;
• savollarni aniq shakllantirishni, beradigan javob-larni asoslab berishni oʼrganadilar;
• taʼlim oluvchining potentsial imkoniyatlarini roʼѐb-ga chiqarishga ѐrdam beradi. Bilmaganlarini soʼrab oʼrga-nish imkoniyati yaratiladi. Taʼlim oluvchilar bilimini oʼzaro hamkorlikda boyishini taʼminlaydi;
• tortinchoq talabalar oʼz bilimlari, mahoratlarini namoѐn qilish imkoniyatiga ega boʼladilar;
• qobiliyatli, iqtidorli oʼquvchi-talabalar oʼz qobili-yatlarini namoyish qilish, boshqalarga ѐrdam berish, ularga oʼrgatishlari va ulardan ham nimanidir oʼrganishlari mumkin;
• kichik guruhlarda ishlash har bir oʼquvchi-talabaga oʼzini guruhning bir boʼlagi sifatida his qilish, bir-birlarining muvaffaqiyatlarini koʼrsatishga oʼrganadilar.