Mavzu: Shaxsning o‟z-o‟zini anglashi va Men—kontseptsiyasi. Shaxsning sotsial tasavvurlari 1

Shaxsning o‟z- o‟zini boshqarish, o‟z-o‟zini namoyon qilish, o‟z-o‟zini 
ifodalash va o‟z-o‟zini e‟tirof etish 
Yangacha hayotiy holatlarda bỷlgan shaxsning ilk bor qo„yilgan bahoga qaytish
faktini aniqlash bilan biz shaxsning yangi guruhga kirish darajasini, uning guruh 
bilan hamjihatligi darajasini, shu bilan birga uning guruhdagi kayfiyatining 
xususiyatini ham aniqlay olamnz. Guruh tarzidagi o„zaro munosabatlarni 
yo„naltirib turadigan baholar sistemasing tahsirini namoyish qiladigan 
eksnermental mahlumotlar olindi. Masalan, shaxsning o„ziga o„zi beradigan 
bahoning bir-muncha oshirib yuborilshi kutilgan baho ko„rsatkichlarining 
kamayishi bilan bog‟langan bo‟ladi. o„ziga o„zn bergan bahoning va tevarak-
atrofdagilarning unga nisbatan amalda mavjud munosabatining bir-biriga mos 
kelmasligiga ishonch hosil qilgan individ ularniig baholari yuksak bo‟lishiga „rtiq 
umid qilmaydi. Bundan tashkari, shaxs tevarak-atrofdagilarga beradigan 
bahoning oshirib yuborilishi boshqalar tomonidan beriladigan real bahoning, yahni 
shaxsga guruh tomonidan beraladigan bahoning oshib ketishiga olib borishi 
aniklandi. Shaxs tomonidan guruhga bernladigan bahonig yukori bo‟lishi 
individning haqiqatan ham tez qovushib ketadiganligiga, guruhning tashvishlari 
bilan yashayotganligiga, uning qadriyatlarini ataylab asrayotgailigiga, jamoachilik 
tuyg‟ularining mavjudligiga bog‟liq ekanligi haqida tamomila asosli tahmin aytildi. 
O„z navbatida jamoa o„z ahzolaridan birining unga nisbatan yaxshn munosabatini 
bamisoli jamlaydi va bu yuksak bahoni unga ko„paytirilgan holida qaytaradi. Bu 
o„rinda jamoaning birlashtiruvchilik kuchining tahsirini sezib turadi. 
Shaxsga beriladigan baholar sistemasidagi boshqa o„zaro bog‟lanishlarni qarab 
chiqamiz. Qarshimizda o„ziga o„zi yuksak baho bergan, tevarak-atrofdagilar 
tomonidan ast baholangan va kutilgan bahosi ham past bo‟lgan kishi - boshqa 
odamlar bilan munosabatlarda hoynahoy 
mojaroli tevarak-atrofdagilarni 
toshbag‟irlikda ayblashga moyil shaxs turibdi, deylik. Boshqa bir kishi kutilgan 
bahosi asossiz ravishda oshirib yubarilganligi bilai farq qiladi. Unnng tevarak-
atrofdagilarga nisbatan iltifotlik bilai munosabatda bo„lnshini, o„zini katta olishini 
kuzatish mumkin. Har holda agar bu hislatlar xulq-atvorda namoyon bo‟lmagan 
taqdirda ham ular ‟tentsial jixatdan, asta-sekin tarkib topadi va qulay hollarda 
shaxs xulq-atvorinnig yali tuzilishida namoyon bo‟lishi mumkin. Negaki, buning 
uchun ularda qulay zamin mavjuddir. Uchta ko„rsatkich - o„ziga o„zi baho bershi, 
kutilgan baho, guruhning shaxs tomonidan baholanishi - shaxsning tuzilishiga va 
kashi buni xohlaydimi yo„qmi, bundan qathiy nazar, u o„zining guruhdagi 
kayfiyatini, o„zi erishgan natijalarning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz 
ekanligini, o„ziga va tevarak-atrofdagilarga nisbatan nuqtai nazarlarni 
belgilaydigan subyektiv vositalarni hisobga olishga „boekt iv ravishda majburdir. 
U hatto bu ko„rsatkichlarning mavjudligini sezmagan, baholar va o„ziga o„zi 
beradigan baholarning psixologik mexanizmi ko„rsatadigan tahsir to„g‟risida hech 
narsani bilmagan taqdirda ham ular bilan hisoblashishi kerak. o„z mohiyatiga ko„ra 
bu mexanizm ijtimoiy aloqalarning, mo„ljallar va qadriyatlarning inson shaxsi 
diliga jo qilingan (interorizatsiyalashgan) mexanizmdir. Kishi munosabatga 
kirisharkan, faol harakat qilgan holda uning bu ko„rsatkichlari bilan o„zini 

---

solishtirib ko„radi. Bu tekshirish asosan anglanilmagan holda yuz beradi, shaxs esa 
ana shu vositalar bilan belgilanadigan xulq-atvor tartiblariga moslasha boradi. 
Anglanilmaganlnk - bu nazorat qilinmaslik degani emas. Jiddiy ahamiyatga 
molik barcha baholar shaxsning anglanilgan hayoti jarayonida tarkib topishini 
unutmaslik kerak. Ular interiorizatsiyalashmasidan oldin shaxslararo aloqalarda 
yaqqol namoyon bo‟libkelgan edi. Masalan, oila, o„qituvchilar, o„rt‟qlari, kitoblar, 
filmlar bolada uning «ideal Men»ini faol tarzda shakllantirdi va ayni chog‟da uning 
«real Men»i ularni taqqoslashga o„rgatdi. Bola oldiniga o„zini boshqalarga 
tenglashtirishga o„rganib, tevarak-atrofdagilarga o„zini baholagani kabi 
ko„rsatkichlar bo„yicha baholashga o„rgandi.
Shaxsni tarbiyalash jarayonini ongli ravishda boshqarish uchun shaxsning o„z 
xulq-atvorini boshqarishning anglanilmagan tarzda tarkib topadigan shakllarining 
tahsirini aniq-ravshan tasavvur etish, kishi o„z o„zini va boshqalarni tahriflaydigan 
baholarning butun sistemasiga ehtibor berish, ana shu baholarning o„zgarish 
surhatini ko„ra bilish kerak; kishini yaxshiroq anglab etishga intilgan holda uni 
doimo o„zi uchun referent hisoblanmish jami guruhlar bilan munosabatlar 
jabhasida ko„ra olish, shaxsnkng ijtimoiy mohiyati ko„rinishlari qanchalik darajada 
o„ta yashirin va individual ekanli-giga qaramay, uni ehtibordan qochirmaslik 
lozim. O„ziga-o„zi baho o„ziga o„zi baho berish shaxsning intilishlari berish va 
shaxs darajasi bilan chambarchas bog‟liqdir. Intilari darajali kishilarning darajasi 
shaxs o„ziga o„zi beradigan bahoning individ o„z oldiga qo„yadigan maqsadlarning 
qiyinchiliklari darajasida namoyon bo‟ladigan kutilgan darajasi («Men» 
siymolarining darajasi)dir. 
Kishi navbatdagi harakatning qiyinchilik darajasini bemalol tanlash 
imkoniyatiga ega bo‟lgan aytda o„ziga o„zi beradigan bahoni oshirib yuborishga 
intilish ikkita tendentsiya o„rtasida mojaro kelib chiqishiga sabab bo‟ladi: bir 
tomondan eng ko„ yutuqqa erishish uchun intilishni kuchaytirib yuborishga harakat 
qilinsa, ikkinchidan muvaffaqiyatsizlikka uchramaslik uchun intilishlarni 
kamaytirishga harakat qilinadi. Muvaffaqiyatga erishilgan taqdirda intilishlar 
darajasi odatda osha boradi, kishi yana ham qiyinroq vazifalarni bajarishga 
shayligini ko„rsatadi, muvaffaqiyatsizlikka uchragan aytda bunday shaylik tegishli 
ravishda susayadi. Shaxsning konkret faoliyatidagi intilishlari darajasi deyarli aniq 
belgilanishi mumkin. 
Misol keltiramiz. Engil atletika bilan endigina shug‟ullana boshlagan sportchi 
balandlikka sakrashda. 1 m 70 sm belgida o„rnatilgan tayoqchani tu-shirib 
yuborgan taqdirda muvaffaqiyatsizlik tuyg‟usinn sezmaydi va xafa bo‟lmaydi - u 
sakrashda rekord qo„ya olmasligini biladn. Xuddi shuningdek, agar 1 m 10 sm 
balandlikka sakragan taqdirda ham u xursand bo‟lmaydi - bunday marrani egallash 
juda oson. Lekin haligi tayoqchann sekin-asta yuqoriroq ko„tarib va zachyot uchun 
etarli bo‟lgan balandlik yigitchanm qan‟atlan-tirnshi yo qan‟atlantirmaslnshn 
surishtira borib, uning intilishlari darajasini aniqlash mumkin. 
Bu soddagina model shuni ko„rsatadiki, shaxs o„zini o„zi baholashni etarlicha 
yuksak darajada saqlash uchun o„z intilishlari darajasini haddan ziyod qiyin 
vazifalar va maqsadlar bilan haddan tashqari engil vazifa va maqsadlarning 
qandaydir o„rtasida belgilaydi. 

---

Intilishlar 
darajasining 
shakllanishi 
faqat 
yutuqqa 
erishilishi 
yoki 
muvaffaqiyatsizlikka uchrash mumkinligini oldindan sezish bilan emas, balki eng 
avvalo aql-idrok bilan, bahzan esa o„tmishdagi yutuqlar va muvaffaqiyatsizliklarni 
sal bo„lsada anglanilgan tarzda hisobga olishva baholash bilan belgilanadi. 
Intilishlarning shakllanishini o„quvchining o„qishdagi ishlarida, to„garakda 
qiladigan mahruzaning mavzusini, jamoat topshirig‟ini tanlash jarayonlarida va 
hokazolarda ko„rish mumkin. 
Chet ellarda o„tkazilgan tajribalardan biri sinaluvchilar orasida xavf-xatar 
bo‟lgan taqdirda muvaffaqiyat qozonish emas, balki muvaffaqiyatsizlikka 
uchramaslik uchun ko„roq intiladigan shaxslarning borligini ko„rsatdi. Agar ularga 
qiyinlik darajasi har xil bo‟lgan vazifalardan birini tanlash t‟shiriladigan bo„lsa, bu 
holda ular yoxud eng engil vazifalarni, yoki eng qiyin vazifalarni tanlaydilar. 
Birinchilari muvaffaqiyatga erishilishiga ishon-ganlari (xavf-xatar juda kam 
bo‟ladi) uchun shuday qilishsa, boshqalari muvaffaqiyatsizlikka duch kelganda 
buni vazifaning go„yat darajada qiyin ekanligi bilan izoxlash mumkinligi uchun 
shunday qilishadi. Bunda nafsoniyatga ham utur etmaydi va «Men»ning siymosi 
ham buzilmaydi. 
Shaxsning intilishlari darajasini faqat ularning tahsirchanligi jihatidan emas, 
balki ularning mazmuni yuzasidan, kollektivning maqsadlari va vazifalari bilan 
aloqadorligi yuzasidan olibborilgan tadqiqotlar kishi xulq-atvori motivlarni 
yaxshiroq anglab etish va shaxsda eng yaxshi fazilatlarni shakllantirishga 
qaratilgan tahsir o„tkazsh imkoniyatini beradi. Bir xil hollarda edag‟g uchun 
shaxsning intilishlari darajasini oshirish vazifasi juda muhnm bo‟lib chiqadi; agar 
maktab o„quvchisi o„ziga va o„z imkoniyatlariga unchalik yuqori baho 
bermaydigan bo„lsa, bu muayyan darajada ziyon ko„rilishiga, muvaffaqiyatga 
erishishga 
ishonchning 
tamomila 
yuqolishiga 
olibborad. 
Ketma-ket 
muvaffaqiyatsizlikka duch kelishlar o„ziga o„zi beradigan bahoniig xissiy 
ishakalliklar va mojarolar kelib chiqishiga olib keladigan darajada umuman asayib 
ketishiga, o„quvchining hafsalasi ir bo‟lishiga olibkelishi mumkin. Bu 
o„quvchining jurnaldagi familiyasi qarshisiga go„yo uning bilimlarini to„g‟ri 
baholagan holda muntazam ravishda «ikki» qo„yveradigan o„qituvchi, agar bunday 
ahvolga ko„nikib ketgan o„quvchining psixologiyasinn e‟tiborsiz qoldiradigan 
bo„lsa, jiddiy xatoga yo„l qo„yadi. 
Intilishlarning darajasini oshrish yo„llari turlicha bo„lib, o„quvchining 
individualligiga, frustragshya xususiyatiga, edag‟gining real imkoniyatlariga va 
hokazolarga bog‟liqdir. Bu o„rinda o„qituvchi va sinf jamoasi tomonidan 
ko„rsatiladigan bevosita yordam ham, shaxs istiqbolini yaratish turli xil usullari 
ham ish beradi. Bu istiqbollar oldiniga frustrayiya namoyon bo‟ladigan soha bilan 
bog‟lanmagan boshqa jabhada aniqlanadi. So„ngra shu tariqa vujudga kelgan 
faollik shaxsning intilnshlari darajasnnn oshirish va uziga o„zi berilgan bahoning 
asayib ketgan darajasini asli holiga ko„tarish lozim bo„lga jabxaga ko„chiriladi. 
Iison shaxsiga nisbatan ehtiyotkorlik bilan muiosabatda bo‟lish, uning 
istiqbollariga „qilona ishonch bilan yondashuv pedagogga o„quvchilar va 
o„qituvchilar jamoasining yordamiga tayangan holda bola yoki o„sirin bilan unda 
o„ziga nisbatan hurmat va o„z imkoniyatlariga ishonchning uygo„nishiga yordam 

---

beradigan individual ish olibborish strategiyasini topish imkonini beradi. Boshqa 
ko„gina sohalardagi kabi bunda ham tarbiya sistemasining insonarvarligi namoyon 
bo‟ladi. 
Pedagog uchun bola yoki o„sirining intilishlari darajasini boshqa hollarda, 
ayniqsa, o„quvchi o„z oldiga qo„ygan vazifalar real vazyatga to„g‟ri kelmasdan, 
uning o„z imkoniyatlariga beradigan bahosi asossiz ravishda oshirib yuborilishi -
sababli unda manmanlik, o„zini ustun tutishning o„ziga xos komleksi paydo 
bo‟ladigan joylarda biroz asaytrshi muhimdir. Bunday vazifani hal etnshning 
zarurligi o„quvachining intilishlari darajasi asossiz ravishda „shib ketganligi 
natijasida jamoada qathiyan qarshilikka duch kelishi (maqtanchoq degan n‟m 
olishi) dangina emas, balki uning o„ziga o„zi oshirilgan baho berishi real 
muvaffaqiyatsizliklar bilan ko„ marta ziddiyatga uchragani holda keskin hissiy 
o„kinchlarga sabab bo‟lganligidan ham kelib chiqadi. Bunda o„quvchi shaxsiy 
muvaffaqiyatsizliklarining o„ziga o„zi bergan va aniq ko„rinib to„rgan oshirilgan 
baho bilan muvofiq kelmaydigan faktlarini iikor etishga urinarkan, o„jarlik qiladi, 
xafa bo‟ladi, o„zini tamomila qoniqish sezayotgan kishi qilib ko„rsatarkan, bar 
kolida turmaydn, yoxud o„zining muvaffaqiyatsizliklarini allakimning qarshiligi 
bilan, gumonsiraydigan, jahl qiladigan tajovuzkor bo‟libqolgai xolda allakimning 
yovuz niyatliligi bilan izohlashga harakat qiladi. Bunday psixologik holatlar tsz-tez 
takrorlanaverishi oqibatida barqaror xususiyatlar tarzida mustahkamlanadi. 
Shaxsnnig 
o„zini anglashi o„ziga uzi baho berish psixologik mexanizmini 
qo„llagan holda xususiy intilishlari va real yutuqlari o„rtasidagi o„zaro nisbatni 
aniq qayd etadi. Amerikalik psixolog U. Djems surati individning real 
muvaffaqiyatlarini, maxraji esa uning intilishlarini ifoda etadigan formulani 
muvaaffaqiyat o„zini hurmat qilishni taklif etgan ed. Mahlumki, surati „shib, 
maxraji kamayaganda kasr kattalashadi. Shu sababli kishi o„zini hurmat kilshini 
saqlab qolishi uchun bir xil hollarda eng ko„p kuch va g‟ayrat sarflashi va o„ziii 
hurmat qilishini saqlab qolishi shart bo„lib, bu ko„incha murakkab vazifa 
hisoblanadi boshqa bir yo„li intilnshlarniig darajasini asaytirishdan iboratki, bunda 
hatt‟ juda ham kamtaroa muvaffaqnyatlarga erishganda ham o„zini hurmat qilish 
hissi yo„qolmaydi. 
To„g‟ri yo„lga qo„yilgan tarbiyaviy jarayon shaxsni o„zini hurmat qilishini 
saqlab kolishning birinchi usuliga binoan yo„l tutishga dahvat etadi, albatta. Kishi 
o„z faoliyatida (o„qishda, va hokazolarda) kiyinchnliklar oldida bo„sh kelmasligi, 
aksincha o„zining irodaviy fazilatlari va mat‟natliligini namoyon kilgan hamda shu 
orqali muvaffaqiyat bilan real intilishlar o„rtasidagi o„zaro maqbul nisbatini saqlab 
qolgan holda ularnn engishi kerak. Lekin ayrim odamlarning intilishlar darajasini 
asaytirnb yuborgan holda o„zini hurmat qilashni saqlab qolishning ikkinchi yoolinn 
tanlab olishga, yahni o„zining «Men-siyosi»ni psixologik jihatdan sust muhofaza 
qilshiga urshshyotganligiga duch kelayotganligi bilan ham hisoblashmoq kerak. 
Psixologik muhofaza faqat intilishlar darajasini asaytirish hollaridan iborat qilib 
qo„yilishi mumkin emas. Bu psixologik qulaylikning buzilishini, «Men-
siymo»ning mavjud bo„lshiiga xavf tug‟diradigan his-tuyg‟ularni bartaraf etish va 
una mazkur holatlar uchun maqbul va mumkin bo‟lgan darajada saqlab qolish 
maqsadida shaxs tomonidan qo„llaniladigan alohida yo„naltiruvchi -sistemadan 

---

iboratdir. Psixologik muhofaza tushunchasiga yaqin «muhofaza mexanizmlari» 
to„g‟risidagi tushunchani psixoanaliz maktabining etakchisi Z. Freyd ishlatgan edi. 
U bu tushunchani shaxsni biologik mavjudot deb hisoblaydigan mexanistik falsafa 
nuqtai nazaridan talqin qilgan edi. 3. Freyd kishining ongsiz instinktlari (asosan, 
shahvonin hirsi) ongli «Men»ning «muhofaza mexanizmlari», shaxsning «ichki 
tsenzurasi» bilan to„qnashib qoladi va buning natijasida turli xildagi o„zgarishlarga 
uchraydi, deb taxmin qilarkan, psixologik muhofazaning noto„g‟ri talqin etilishiga 
yo„l qo„ygan edi. Lekin Freyd «muhofaza mexanizmlari» va «psixologik 
muhofaza»ning mavjudligini birinchilardan bo‟libkashf etgan deb hisoblash 
n‟to„g‟ri bo„lur edi.
Misol uchun, psixologik muhofazaning mexanizmlaridan -biri, kishi o„z 
maqsadiga erishish yo„lidagi go„vlarni bartaraf eta olmagan va frustratsiyaga 
tushgan aytida ro„y beradigan tajovuzkorlikdan iboratdir. 
Tajovuzkorlik bahzida boshqa odamlarga to„g‟ridan-to„g‟ri hujum qilish 
shaklida yuz beradi, bahzan esa faqat to„siq paydo bo‟lishiga olib kelgan hollar 
yoki shaxslarga nisbatan do„q-po„pisa, qo„pollik, dushmanlik qilishdan emas, balki 
tevarak-atrofdagi barcha kishilarga nisbatan «jahldorlik»da ifodalanadi. Ayrim 
hollarda frustratsiya kishining hayolida yashirinib qolgan tajovvuzkorlikka 
olibkeladi. Hafa bo‟lgan odam amalda hech qanday chora-tadbirni boshlamagan 
holda o„ch olishmanzarasini tasavvur qiladi. Bahzan frustratsiya kishining o„ziga 
qarshi qaratilgan taljovvuzkorlik bilan hal qilinadi. Nihoyat, frustratsiya shaxsning 
bartaraf etib bo‟lmaydigan (yohud o„tib bo‟lmaydi deb faraz qilingan) to„siq bilan 
bog‟langan faoliyatini uning uchun ancha engil, istiqbolli (yoxud shunday deb 
tasavvur qilingan) faoliyat bilan almashtirishga olib kelishi mumkin.
Siqib chiqarish mexanizmi «qumga boshini yashirib olish» va «oyog‟ining 
ostidagini ko„rmaslik» kabi mashhur iboralarda o„z aksini topadi. 
Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs yo‟nalishining shakllanishi. Ijtimoiylashuvning 
institutlaridan tashqari uning okibati masalasi ham psixologiyada muhim amaliy 
ahamiyatga ega. Shaxs ijtimoiylashuvining eng asosiy mahsuli-bu uning hayotda
o‟z o‟rnini topib, jamiyatga manfaat keltiruvchi faoliyatlarda ishtiroq etishidir. SHu 
nuqtai nazardan olib qaralganda, shaxsning yo‟nalganligi masalasiga ham fanda 
katta e‟tibor beriladi. Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs faoliyatini yo‟naltirib 
turadigan va real vaziyatlarga nisbatan turg‟un, barqaror motivlar majmuiga ega 
bo‟lishlik shaxsning yo‟nalganligi deb ataladi.