Mavzu: tafakkur filogenezi va sotsiogenezi

Hosil bo’lgan ko’nikmalar ayrim hollarda, hayvonlarning hayot sharoitiga qarab, mustahkamlanishi va irsiy bo’lib qolishi yangi instinktiv harakatlar shaklida nasldan-naslga o’tishi mumkin. I.P.Pavlov fiziologlarning 1913 yilda gronengenda bo’lib o’tgan xalqaro kongressida bunday degan edi: «Yangi paydo qilingan shartli reflekslarning ba’zilari keyinchalik irsiyat yo’li bilai shartsiz reflekslarga aylanadi deyish mumkin». (O’sha asar III tom, 1-kitob, 273-bet).

• Hosil bo’lgan ko’nikmalar ayrim hollarda, hayvonlarning hayot sharoitiga qarab, mustahkamlanishi va irsiy bo’lib qolishi yangi instinktiv harakatlar shaklida nasldan-naslga o’tishi mumkin. I.P.Pavlov fiziologlarning 1913 yilda gronengenda bo’lib o’tgan xalqaro kongressida bunday degan edi: «Yangi paydo qilingan shartli reflekslarning ba’zilari keyinchalik irsiyat yo’li bilai shartsiz reflekslarga aylanadi deyish mumkin». (O’sha asar III tom, 1-kitob, 273-bet).
• Bir yildan keyin – 1914 yilda, Pavlov yanada ko’proq ishonch bilan bunday dedi: «Yangi paydo bo’lgan reflekslar birin-ketin bir qancha nasllarda hayot sharoiti birday saqlangan taqdirda, uzluksiz ravishda doimiy reflekslarga aylanishi juda ham ehtimol (va bunga endi faktlar dalil bo’la oladi). O’sha kitob, 281-bet.
• I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, hayvonlar paydo bo’lib ularda nerv sistemasi vujudga kelishi bilanoq shartli reflekslar, ya’ni organizm bilan tashqi muhit o’rtasidagi muvaqqat nerv bog’lanishlari vujudga kela boshlagan. Biologik jihatdan nihoyatda muhim va organizmning hayotini saqlash uchun zarur bo’lgan bu muvaqqat nerv bog’lanishlari bir qancha nasllardan-nasllarga o’tib, takrorlanib, doimiy (shartsiz) bog’lanishlarga, ya’ni instinktlarga aylangan. Hayvonlarda shartli reflekslar hosil bo’lish jarayonida nerv sistemasining o’zi ham o’zgargan va takomillashib borgan.
• Shunday qilib, I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, yuksak nerv faoliyati hayvonlarning taraqqiyotida yetakchi rol o’ynaydi.

Hayvonlarda shunday harakatlar ko’rinadiki, bu harakatlardan bizga hayvon qanday bo’lmasin maqsadga yetish yo’llari yoki vositalarini tanlaganday, qanday bo’lmasin masalani hal etganday, avvalgi tajribani yangi sharoitga qarab tatbiq etganday tuyuladi. Hayvonlarning tafakkuri haqidagi masala sohasida so’nggi vaqtlarda g’oyat ko’p eksperimental tekshirish o’tkazildi, bu tajriba ishlarining ko’pchiligi maymunlarning turli zotlari ustida olib borildi.

• Hayvonlarda shunday harakatlar ko’rinadiki, bu harakatlardan bizga hayvon qanday bo’lmasin maqsadga yetish yo’llari yoki vositalarini tanlaganday, qanday bo’lmasin masalani hal etganday, avvalgi tajribani yangi sharoitga qarab tatbiq etganday tuyuladi. Hayvonlarning tafakkuri haqidagi masala sohasida so’nggi vaqtlarda g’oyat ko’p eksperimental tekshirish o’tkazildi, bu tajriba ishlarining ko’pchiligi maymunlarning turli zotlari ustida olib borildi.
• Masalan, N.N.Ladigina Kotsning tekshirishlari shimpanzeda boshlang’ich abstraksiya qobiliyatlari borligini ko’rsatadi: maymunlar o’zi idrok qiladigan narsalarning rangini shakli va hajmidan ajratar ekan, shuningdek, shaklni rang va jismdan ajrata olar ekan.
• Hatto tuban darajadagi maymunlarda ham anchagina murakkab tanlash-ajratish qobiliyati borligini tajriba ko’rsatib berdi.