Maxsus pedagogika

3-rasm.
Debil darajasidagi 
17
Г5
o

---

4-rasm.
Debil darajasidagi aqli zaif qiz bola.
aytganda, aqli zaiflikning moddiy asosi sifatida kasallangan bosh miya e ’tirof 
etiladi. Bu kasallik natijasida bolaning bilish faoliyatlari keng m a’noda buzilib, 
aqliy rivojlanish tezligi, samaradorligi pasayadi. Bosh miya kasalliklari sababini 
kelib chiqishiga ko‘ra ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) sabablarga 
bolishim iz mumkin. Aqli zaiflikni keltirib chiqaruvchi sabablar turli ilmiy, 
uslubiy, psixologopedagogik va tibbiy adabiyotlarda turlicha bayon etiladi. Bu 
sabablami qisqacha quyidagi tarzda ifodalashimiz mumkin:
a) homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya, intoksikatsiyavajarohatlar;
b) tug'ilish vaqtidagi jarohat va asfiksiya;
d) chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli intoksikatsiya, 
ovqatlanishning buzilishi va boshqalar;
e) turli irsiy yo‘l bilan avloddan avlodga o ‘tadigan gen, xromosoma 
kasalliklari.
18

---

5-rasm.
Debil darajasidagi aqli zaif qiz bola.
Aqli zaif bolalar bosh miyasi chuqur zararlanganligi sababli barcha oliy 
asab faoliyatlari buzilgan bo‘lad<. Patologik bjzilisiilar shartsiz reflekslaming 
hosil bo‘lishida ham namoyon bo ladi. Bu buzilishlar bosh miyaning qo‘zgkalish 
va tormozlanish jarayonlarida ham o ‘z aksini topadi. Hatto ikki signal 
sistemalarining o kzaro aloqalarida buzilishlar ko‘zga tashlanadi. Rus defektolog 
va psixologlaridan L.S.Vigotskiy, L.V.Zankov, G.Ye.Suxareva, T.A.Vlasova, 
G .M .D u ln e v , N .G .M o ro z o v a , S .Y a .R u b in s h te y n , M .S .P e v z n e r, 
G .I .R o s s o lim o , 
V .G .P e tro v a , J .I.N a m o z b o y e v a , 
s h u n in g d e k , 
G \B .S h o u m arov , K .Q .M am edov, P .M .P o lato v a, V.S.Rahm onova va 
boshqalaming tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, «aqli qoloq»likda ruhiy nuqson 
murakkab tuzilishga ega ekan. Ularning ko‘rsatishicha, bir tomondan, birlamchi 
nuqson ta’sirida oddiy aqliy jarayonlar buzilsa, ikkilamchi nuqson sifatida 
ruhiyatning oliy shakllari, xotira, xarakter belgilari buzilar ekan.
19

---

O ligofrenopedagogikaning m axsus m arkazida turadig an m anba 
nuqsonning o ‘zi emas, balki u bilan bog‘langan buzilgan ruhiy holatlardir. 
Shu bilan birga, biz aqli zaif deb bu holatning tuig‘unligini ham tushunamiz. 
Mana shu mezonning bor yoki yo‘qligiga qarab aqli qoloqlikni boshqa unga 
o ‘xshash turlardan farqlashimiz lozim. Aqli qoloqlikning asosiy belgilari:
a) bosh miyada organik buzilishning mavjudligi;
b) bilish faoliyatlarining umumiy, chuqur buzilganligi;
d) bilish faoliyatlari buzilganligining turg‘un xarakterdaligi.
Aqli zaif bolalar guruhiga quyidagi bolalar kirmaydi:
a) aqliy rivojlanmaganlik bosh miyaning organik buzilishlari bilan 
bogiiq boim agan pedagogik qarovsizlar;
b) ruhiy rivojlanishi orqada qolgan bolalar;
d) 
aqliy jihatdan saqlangan bo‘lib, chuqur nutq kamchiliklari boigan 
bolalar.
Amaliyotda ba’zan bash miyasi zararlangan bolalarni aqli zaiflar qatoriga 
qo\sha olmaymiz. Bunday hollarda bosh miya zararlanishi bilish faoliyatining 
buzilishiga olib kclmaydi.
Oligofrenopedagoglar biologik omillarga katta e ’tibor beribgina qolmay, 
balki ta’lim-tarbiya, atrof-muhitga ham alohida e ’tibor beradilar. Yordamchi 
maktablarning boshlang‘ich sinflaridagi (korreksiyalovchi) tuzatuvchi- 
tarbiyalovchi ta ’lim ta ’sirida aqli zaif bolalar ruhiy jarayonlarida juda katta 
siljishlar yuz beradi.
Hozirda yordamchi maktablarimizda asosan aqli zaiflikning yengil 
darajasi — debil bolalar ta ’lim oladilar. Bular bir toifaga kirmaydigan 
sohalardir. Bular orasida am alda kasalliklari davom etuvchi bolalar ham 
uchraydi.
Amalda sogk bolalar toifasiga aqliy nuqsonlar ilk rivojlanish davrida 
kasallikka chalinib, kasalliklarining rivojlanishi to ‘xtagan bolalar kiradi. 
Ounday bolalarning keyingi aqliy rivojlanishi nuqsoni asosida davom 
etadi. Am m o bular amaldagi S O G ‘ bolalardir. Oligofren bolalar bi; 
toifariing asosiy, tip ik vakillaridir. Bu b o lalar yordam chi m aktab 
o ‘q u v ch ilarin in g asosiy qism ini tashkil etadi. Y ord am ch i m aktab 
o ‘quvchilarining ikkinchi toifasini aqliy nuqsonlilikni keltirib chiqargan 
kasalliklari davom etadigan bolalar tashkil etadi. Bunday bolalar m a’lum 
rivojlanish davrigacha m e ’yorida rivojlanib, keyinchalik kasallikka 
chalinganlardan iborat. Soiiggi yillarda tabiiy fanlarning rivojlanishi asosida 
oligofreniyaning etiologiyasi va patogenezi haqidagi m a’lum otiar yanada 
kengaydi.
G.Ye.Suxarevaning (1965,1972) tasnifnomasi birmuncha keng tarqalgan 
bolib, u tomonidan oligofreniyaning quyidagi shakllari ajratilgan:
I. Endogen xarakterdagi oligofreniya (daun, mikrosefaliya).
II. Embrio va fetopatiya (yuqumli kasalliklar, zaxm, garmonal buzilishlar).
20

---

III. Turli zararli ta ’sirlar oqibatida kelib chiqadigan oligofreniya.
Q ator oligofreniya tasnifnom alari klinik-patogenetik tamoyil asosida 
tuzilgan. Bularga rus psixolog, defektologlardan M.S. Pevzner (1959, 
1965, 1979), S. S. M nuxin (1961), O. Ye. Freyerov (1964), D.Ye.Melexov 
(1965), G.Ye.Suxareva (1965), D.N.Isayev (1970) fikrlarini ko‘rsatish 
mumkin.
M .S .P evzner tasnifnom asida asosiy nuqson tuzilishi bilan birga 
n ey ro d in am ik , psixopatologik va boshqa buzilishlarni ajrata olish 
imkoniyatlari berilgan. Oligofreniyani bunday tasniflash ular bilan olib 
boriladigan psixologopedagogik tuzatish usullarini belgilashga yaxshi 
yordam beradi. M .S.Pevzner oligofreniyaning quyidagi asosiy turlarini 
ajratib ko‘rsatadi:
1. Oligofreniyaning murakkablashmagan turi.
2. Neyrodinamik jarayonlari buzilgan oligofreniya.
3. Xulqi psixopat xarakter kasb etuvchi oligofreniya.
4. Turli analizatorlari buzilgan oligofreniya.
5. Peshona qism yetishmovchiliklari yaqqol ko‘rinib turuvchi oligofreniya.
Oligofreniyaning m urakkablashm agan turida q o ‘pol ruhiy, jism oniy
buzilishlar deyarli uchram aydi. Bunday bolalar, odatda, m ehnatsevar, 
intizom li b o la d ila r, ularning asab sistem alari tu rg ‘undir. Biror ish 
bajarganda ular yetarli darajada diqqatlarini bir joyga yig‘a oladilar. 
Hissiyotlari ham nisbatan saqlangan. M aktabda, oilada turli yum ush- 
larga y o rd am b e ra d ila r, y o rd am c h i m ak tab d a stu r m a te ria lla rin i 
m uvaffaqiyatli o ‘zlashtiradilar. M urakkablashm agan oligofreniyada 
nevrologik buzilishlar, tana tuzilishidagi nom utanosibliklar juda kam 
uchraydi.
N eyrodinam ik jarayonlari buzilgan oligofrenlarda aqliy nuqson 
qo‘zg‘aluvchanlik yoki tormozlanuvchanlik bilan birga keladi. Aqliy faoliyat 
diqqatning tarqoqligi, impulsivligi, harakat tizim larining buzilganligi 
natijasida yanada ko‘proq buziladi.
T ez-tez b o lib turadigan bosh oglrig‘i, vegetativ distoniya, nevroz 
xarakterdagi buzilishlar aqliy faoliyat jarayo nlarig a o ‘zining salbiy 
ta ’sirini o ‘tkazadi. Bu toifaga a p a tik -d in a m ik buzilishlari b o ig a n
oligofrenlarni ham kiritish m um kin. Xulqi psixopat m azm un kasb etuvchi 
oligofrenlarda jinsiy intilishlarning buzilishi, daydib yurishga moyillik, 
o ‘g‘rilikka ruju q o ‘yish holatlari ko‘rinib turadi. Bunday nuqsonlar asosan 
m eningoensefalit, m eningit, bosh miyasi jaroh at olgan oligofrenlarga 
xosdir.
Bosh miya organik buzilishlari natijasida kelib chiquvchi aqliy nuqson 
bilan birga m a lu m analizatorlarning jarohatlanishi ham yuz berishi 
mumkin. Aqliy nuqson ko‘rish, eshitish, nutq va harakat tizimidagi 
nuqsonlar bilan birga keladi. Ba’zi hollarda aqliy nuqson markaziy falajlar
21

---

bilan qo‘shilib ham kelishi mumkin. Buning sabablari turli-tum an bo‘lishi 
mumkin. Organizmda modda alm ashinuvining buzilishi, rezus faktor, 
genetik nuqsonlar ham bunday turdagi oligofreniyaning kelib chiqishiga 
sabab b oiishi mumkin.
Aqliy nuqson peshona qism kamchiliklari bilan birga kelganda bilish 
faoliyatining maqsadga muvofiqligi q o ‘pol buzilgan bo‘ladi. Ayrimlarida 
bo‘shanglik, solzsiz bokysunish ko‘zga tashlansa, boshqalarida uyatsizlik, 
kayfiyatning sababsiz ustunligi, tez-tez diqqatning tarqalib turish hollari 
uchrashi mumkin. Bunday bolalar nutqi tashqi tom ondan juda “boy, 
se rm a z m u n ” b o klib tu y u lsa-d a, aslida ularga o^zlarining gaplarini 
tu sh u n m aslik , biro v larn in g fikrlarini q ay tarish , o ‘zlariga tan q id iy
qaramaslik xislatlari xosdir. Salbiy ta ’sirlarning bola organizmiga ikki 
yoshidan keyingi ta ’siridan kelib chiqadigan oligofreniya