Ámeliy jumis Suw ortalıq faktorlarına organizmlerdin` iykemlesiwi

Ámeliy jumis-3.

Suw ortalıq faktorlarına organizmlerdin` iykemlesiwi.

Jumıstıń maqseti: Dushshı suw biotsenozlarınıń ózine tán qásiyetleri menen tanısıw.
Kerekli ásbap-úskeneler: Dushshı suw biotsenozınıń kestesi, stendler hám baskada ádebiyatlar.
Teoriyalıq material. Suw ekosistemalarinda baliqlar, basqa suw haywanlari hám suw otlari hár qiyli shuqirliqlarda jasaydi. Suw menen jerdegi ekosistemalar arasindaǵi o`zgeshelik olardi jaratio`shi ortalıqqa baylanisli.

Súwret-3. Suw tiri organizmler ushın birlemshi tirishilik ortalıq
Suw saqlaǵishlar 2 u`lken toparǵa bo`linedi:
1. Tinish turip qalǵan suw saqlaǵishlar yamasa lentikaliq ortalıq. Buǵan ko`ller, háo`izler hám batpaqliqlar kiredi.
2. Aǵin suwlar –lotikaliq ortalıq –buǵan dár`yalar hám saylar kiredi.

• 
  Tinish yamasa lentik suw saqlaǵishta 3 zonaǵa bo`lio` mu`mkin:
  

1. Litoral zona – suwdin` shuqir bolmaǵan bo`legi, bunda jaqtiliq suw tu`bine shekem baradi.
2. Limnikaliq zona – suwdin` onnan pásirek qabati bolıp, bunda jaqtiliq aziraq tu`sip turadi. Bul zonadan keyin jaqtiliq tu`speydi. Nátiyjede biomassa toplanbaydi. Limnik zonanin` to`mengi shegerasi kompensatsiya delinedi.
3. Profundal` zona –bul jerge jaqtiliq tu`speydi.
Jasao` ortaliǵina baylanisli halda suw organizmleri to`mendegi tirishilik
formalarina bo`linedi:
1. Bentos (grekshe «bentos» - shuqirliq) suwdin` tu`binde jerge jabisip yamasa erkin halda tirishilik etio`shi haywanlar hám o`simlikler. Buǵan mollyuskalar, ayirim suw otlari, nasekomalar lichinkalari misal boladi.
2.Perifiton (grekshe «peri» - átirapinda) – bul joqari dárejeli o`simliklerdin` paqalina jabisip ko`terilio`shi mollyuska, gidra h.t.b.
3. Plankton («planktos» - ju`zip ju`rio`shi organizmler) suwdin` vertikal hám gorizontal aǵisi menen háreket qilio`shi organizmler. Plankton halda jasao`shi organizmlerdin` o`lshemi kishkene mikroskopliq bolıp, bularǵa mayda shayan tárizliler, lichinkalar, jasil, ko`k jasil suw otlari, diatomalar kiredi.
4. Nekton (grekshe «nektos» - ju`zip ju`riwshi) – erkin ju`zio`shi hám aralasip ju`rio`shi organizmler. Buǵan baliqlar, amfibiyalar, nasekomalar misal boladi.
5. Neyston (grekshe «neystos» - ju`zio`shi). Suwdin` betinde ju`zio`shi organizmler. Buǵan ayirim shibinlar hám olardin` lichinkalari kiredi.
Suw h’áwizleri ekosistemalarında ot-jem jewshi h’aywanlar ádette molyuskalar hám mayda qısqıshbaqa tárizliler esaplanadı. II tártiptegi konsumentler ot-shóp jewshi h’aywanlar menen awqatlanadı. Bular III tártiptegi h’aywanlar menen birge ot-shóp jewshi h’aywanlar dep qaraladı. II hám III tártiptegi konsumentler jırtqıshlar bolıwı mumkin. Ósimlik qaldıǵı hám h’aywan denesi ózinde energiya saqlaydı. Nabıt bolǵan ósimlik hám h’aywanlardaǵı organikalıq zat mikroorganizmler yaǵnıy saprofit jaǵdayda jasawshı bakteriyalar hám zamarrıqlar tásirinde ıdraydı. Bunday organizmler redutsentler dep ataladı.

Súwret-3. Suw h’áwizi biotsenozı.
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1.Ekosistemanıń tiykarǵı quramınıń bólimlerin sanap beriń?
2. Produtsentler qanday organizmler bolıwı múmkin?
3. Konsumentlerdiń ekosistemadaǵı ornı qanday?
4. Redutsentlerdiń ekosistemadaǵı róli qanday?
5. Zatlar aylanıwın siz qanday túsinesiz?