Mesopotamiya madaniyati

mesopotamiya madaniyati
Qadimgi Mesopotamiya xalqlari madaniyati haqida. Mesopotamiya juda qadimiy va boy madaniyatga ega bo`lgan mamlakat edi. Bu o`lkada turli qabila, elat va xalqlar yonma-yon yashaganlar. Shumer, Akkad, Elam, Ossuriya va Mitanni kabi davlatlar hududida yashagan xalqlar bir-birlarining madaniyatlaridan bahramand bo`lganlar. Shu tariqa umummesopotamiya xalqlari madaniyati qaror topgan. Qadimgi Mesopotamiya xalqlari madaniyati eng qadimgi odamzod yashagan davrga borib taqaladi. Qadimgi davlatlarning vujudga kelishi munosabati bilan Mesopotamiya madaniyati ravnaq topgan va gullab-yashnagan. Mesopotamiya xalqlari madaniyati qo`shni xalqlar, shuningdek jahon xalqlari madaniyati rivojiga juda katta ta`sir ko`rsatgan.
1. Qadimgi Mesopotamiya yozuvlari. Mesopotamiya xalqlari-ning eng katta yutuqlaridan biri bu yozuvning ixtiro qilinishidir. Dastlabki yozuvmiloddan avvalgi IV ming yillikda Shumerda kashf etilgan. Shuning uchun bu yozuv Shumer yozuvi deyiladi. Shumer yozuvi suratli yozuv bo`lib, aytilmoqchi bo`lgan fikr rasm bilan ifoda etilgan.
Masalan, suv so`zi uch qator to`lqinsimon chiziq, qush so`zi qushning. tasviri, yulduz so`zi yulduz tasviri, yig`lash so`zini esa ko`z va suvnibildiradigan belgilarni qo`shib ko`rsatish bilan ifodalangan. Yomg`ir so`zi ham yulduz va suv belgilarini bir-biriga qo`shish orqali bildirilgan. Rasm va turli belgi orqali ifoda etilgan yozuvlarni iyerogliflar deb nomlangan. Ammo suratli yozuv bilan ko`p narsalarni ifoda qilib bo`lmagan. Hayot o`zaro muomala rasmli yozuvni soddalashtirishni talab etgan. Zamonlar o`tishi bilan Mesopotamiyada ponasimon mixxat yozuvi kashf etilgan. Ular qotmagan loy lavhalar ustiga o`yib tushirilgan. Yozuvlar lavha ustida ko`ndalang, tik va qiyshiq tushirilgan pona-mixlar shaklida 600 dan ortiq belgilar yig`indisidan iborat bo`lgan. Mixxat yozuvi miloddan avvalgi III mingyillikda Shumerda ixtiro qilingan, keyinchalik qo`shnimamlakatlarga yoyilgan.
O`sha zamondan boshlab ruhoniy va mirzolar voqea va hodisalarni mixxat yozuvida sopol, teri, loy va boshqa buyumlarning sathlariga yozganlar. Bular o`ziga xos kitoblar edi. Mesopotamiyaning Ur, Bobil, Ashur, Nineviya kabi ko`p shaharlarida kutubxonalar bo`lgan. Bu jihatdan Ashshurbanipalning Nineviyadagi 30 ming nusxadan iborat lavha kitoblarining saqlanib kelganligi diqqatga sazovordir.
2. Mixxatlarning o`qilishi. Mixxatlar butun Old Osiyoning asosiy yozuvi bo`lib qolgan. Mesopotamiya shaharlaridagi saroy va ibodat-xonalarning hujjatxonalari va kutubxonalaridan sopol lavhalarga bitilgan kitoblar topilgan. Ularda Mesopotamiya xalqlariga oid juda ko`p ma`lumotlar saqlanib qolgan. XVII asrdan boshlab Yevropa olimlari Petro della Valle, Karsten Nubur, Gretefend kabilar mixxatlarni o`qishga uringanlar. Ammo ular yaxshi natijalarga erisha olmaganlar.
Ingliz sayyohi G. Roulinsin Shumer mixxatini o`qib chiqishga muvaffaq bo`lgan. Olimlardan Norris, Xins va Oppertlar ham mixxatni o`qib chiqqanlar. Mixxat yozuvi avval shumeriylarda paydo bo`lgan bo`lsa, keyin butun Old Osiyoga, shuningdek Eronga ham tarqalgan.
Mixxatning o`qib chiqarilishi natijasida olimlar qadimgi Mesopo-tamiya tarixi haqida qimmatli manbalarga ega bo`lganlar.
3. Maktab va maorif. Mesopotamiyaliklar maorif ishlariga alohida e`tibor berganlar. Maktabiarda ko`proq podsho, badavlat kishilar, amaldorlar va o`ziga to`q kishilarning farzandlari o`qishgan. Ammo maktabda erkin jamoadan bo`lgan oddiy kishilar ham o`qigan bo`lsalar kerak.Maktablarning quyi sinflarida til, adabiyot, grammatika, yuqori sinflarda esa matematika, musiqa, huquq, geometriya, astronomiya, tarix, tabobat, veterinariya kabi aniq fanlar bilan bir qatorda diniy fanlar ham o`qitilgan. Maktablar saroy va ibodatxonalar qoshida bo`lib, uni ruhoniylarboshqarganlar. Mari va boshqa shaharlardagi qazishlar vaqtida o`quvchilarga mos o`rindiqlar qo`yilgan maktab binosining qoldig`i topilgan.
Maktablar davlat uchun xo`jalik, savdo va harbiy ishlarni boshqaruvchi xodimlar tayyorlaganlar. Maktablarda Misrdagi kabi mirzolar tayyorlashga katta ahamiyat berilgan.
Maktablarda intizom va nazorat juda qattiq bo`lgan. Yetarli qobiliyatli va tirishqoq bo`lmagan o`quvchilar jazolangan. Maktab qoshida «Xivich bilan savalovchi» maxsus nazoratchi bo`lgan. O`qituvchilar o`quvchilarni qunt bilan o`qishga undaganlar.
4. Ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Mesopotamiyada matematika, geometriya, astronomiya, tabobat, tarix va boshqa fanlarga qiziqish ancha erta boshlangan. Yerlarni o`lchash, kanal qazish, masofani aniqlash, hosilni hisoblash va me`morchilikda matematika va geometriya fanlari kerak bo`lgan.
Bu fanlar chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq uchun ham zarur edi. Qadimgi mesopotamiyaliklar birlik, o`nlik, yuzlik va mingliklarni
bilganlar. Bu sonlar alohida belgi bilan ifoda etilgan. 
Mesopotamiyada astronomiya faniga ham katta ahamiyat bergan-lar. Bu yerda olti-yetti qavatli zikkuratlar qurilgan. Mesopotamiyaning Ur, Uruk, Nippur, Bobil, Akkad va boshqa shaharlarida ajoyib rasadxonalar bo`lgan. Ular shu rasadxonalardan quyosh, yer, oy va osmon jismlarining harakatini kuzatganlar.
Astronomlar o`sha vaqtdayoq quyosh va oy tutilishi hodisalarini oldindan aytib berganlar. Olimlar astronomiya taqvimlari tuzib quyosh yili 365kun, oy yili 354 kun ekanligini aniqlaganlar. Yilni esa 12 oyga bo`lganlar. Astronomiya mesopotamiyaliklarning kundalik hayotida, karvon savdosida va tomonlarni aniqlashda zanir bo`lgan. Chunki sayyoh va yo`lovchilar osmon jismlari quyosh, oy va yulduzlarga qarab yo`1 bosganlar.Miloddan avvalgi III mingyillikdayoq shumer tilida astronomiyadan ilmiy asarlar yaratilgan. Mesopotamiyada tarix faniga ham katta ahamiyat berilgan bo`lib, ko`plab tarixiy asarlar yozilgan. Mesopotamiya shaharlari, Ossur podshosi Ashshurbanipolning hujjatxonavakutbxonalaridanmamlakat va qo`shni o`lkalar tarixi va geografiyasiga oid qimmatli ma`lumotlar topilgan. Mesopotamiya olimlari Misr, Urartu, O`rtayer dengizi, Bobil va uning atrofidagi o`lkalarning xaritasini tuzganlar. Bu ishlar bilan asosan kohinlar shug`ullanganlar. Ular mamlakat va atrofdagi o`lkalarda bo`lib o`tgan voqealarning yillik ro`yxatini, podsholarning faoliyatini yozib borganlar. Mesopotamiya olimlari ziroatchilik, iqlimshunoslik va boshqa sohalarda ham muayyan yutuqlarga erishganlar.
5. Qadimgi Mesopotamiya tabobati. Mesopotamiya issiq mamlakat bo`lganligi uchun bu yerda turli kasalliklar keng tarqalgan edi. Ikki daryo oralig`ida shaharlar va davlatlararo tez-tez urushlar ham boiib turgan. Urushlar natijasida ko`p odam halok bo`lgan va jarohatlangan. Turli kasalliklarni davolash va jarohatlanganlarni oyoqqa turg`izish uchun tabobat ilmiga ehtiyoj tug`ilgan. Bemorlarni davolash zamriyatiMesopotamiyada tabobat ilmini ertaroq rivojlanishini taqozo etgan. Tabiblar yurak, bosh og`rig`i, o`pka, jigar, chiqqan-singan, buyrak, ko`z, quloq, tomoq bilan bog`liq kasalliklarni davolaganlar. Tibbiyot jarrohlikka doir ko`z, ichki kasalliklar, ruhiy kasalliklar, ayollar kasalligi, sariq kasallik kabi maxsus tarmoqlarga bo`lingan. Bemorni kasalini aniqlashda tomir urushi, tashqi holati va boshqa belgilariga ahamiyat berilgan. Tomirga qarab kasallikni aniqlash keng tarqalgan edi. Bemorlarni davolashda sodda va murakkab dorilar qo`llanilgan. Bu dori-darmonlarni tayyorlashda shifobaxsh giyoh, o`simlik, meva, har xil hayvon va hasharotlardan foydalanilgan. Ammo bemorlami davolashda ilmga zid bo`lgansehr-jodudan ham foydalanilgan. Masalan, Hammurapi qonunlarining birida tabib bemorni noto`g`ri davolasa, tabibning qo`li kesib tashlanishi aytilgan. Shundan ko`rinib turibdiki, Mesopotamiyada tabobat xodimlari oldiga juda katta mas`uliyat yuklangan. Tabobat ishlari bilan asosan ruhoniylar shug`ullanganlar.
Mesopotamiyada qo`y, echki, eshak, xachir, ot, sigir, buqa, buzoq keyinchalik tuyalar boqib parvarish qilingan. Hayvonlar ham tez-tez kasallikka chalinib turganlar. Shuning uchun ikki daryo oralig`ida hayVonlarni davolash ilmi – veterinariyaga katta ahamiyat berilgan. Shunday qilib, Mesopotamiyada ilmiy-amaliy bilimlar ancha erta rivoj topgan edi.