Metodologik tamoyillari

O'zbekistonning eng yangi tarixini o'qitishning metod va yonalishlari 

 

Tarixiylik  prinsipi.  Ushbu  prinsipga  ko'ra,  tarixiy  voqealar  va  jarayonlar 

ushbu voqealar va jarayonlar qanday paydo bo'lganligi, qanday rivojlanganligi va 

ular  nimaga  olib  kelganligi  nuqtai  nazaridan  qat'iy  aniq  tarixiy  kontekstda  ko'rib 

chiqilishi kerak. Tarixiyizmning uslubiy prinsip sifatida talabi davrda paydo bo'ladi 

va  rivojlanadi.  O'rta  asrlar  teleologizmiga  qarshi  bo'lgan  ma'rifat  (Viko,  Volter, 

Russo, Diderot), keyin nemis klassik falsafasida (Hegel, Marks), hayot falsafasida 

(Diltey)  va  falsafiy  va  tarixiy  fikrning  boshqa  sohalarida.  Zamonaviy  talqinda 

tarixshunoslik  prinsipi  tarixshunoslik  va  jurnalistikada  juda  kamdan-kam 

uchraydigan hodisaga qarshi qaratilgan, bunda mualliflar dunyoqarash g'oyalarini, 

xulq-atvor  stereotiplarini  va  o'z  davrlarining  axloqiy  me'yorlarini  tarixdagi 

voqealarni  baholashda,  unutish  yoki  ataylab  e'tiborsiz  qoldirishda  qo'llashadi.  , 

o'rganilgan  voqealar  sodir  bo'lgan  joyda  shuni  ta'kidlash  kerakki,  tarixiylik 

prinsipining uslubiy ahamiyati barcha tarixiy yo'nalishlarda tan olinmaydi. Shunday 

qilib,  n  norozilik  o'zgarganda  (ingliz  tilidan  hozirgi  kungacha)  -  G'arb 

tarixshunosligining yo'nalishlaridan biri - tarixiy voqelik "haqiqatda" bo'lgani kabi 

qayta  tiklanmaydi,  uni  har  bir  tarixchi  izohlaydi  va  quradi  va  har  bir  davr  ushbu 

davrning  ehtiyojlaridan  kelib  chiqqan  holda  yangi.  Boshqacha  qilib  aytganda, 

hozirgi  (tushunchalar,  baholashlar  va  boshqalar)  o'tmishni  tasvirlashga  nafaqat 

yordam  bera  oladi, balki  doimiy  ravishda  aralashadi.  Ko'plik  prinsipi  tarix  nuqtai 

nazaridan  ko'rib  chiqiladi.  Uzoq  vaqt  davomida  ko'plab  tarixiy  tadqiqotlar  ikkilik 

radikalizm yoki dixotomizm bilan tavsiflangan edi (bugungi kunda ham topilgan), 

tarixiy  jarayonlar  "yoki-yoki"  tamoyiliga  ko'ra,  "oq-qora"  idrok  prizmasi  orqali 

baholanadigan joy mavjud. faqat ikkita taxmin mavjud  - ijobiy yoki salbiy; to'g'ri 

yoki noto'g'ri. Baholash idrokining bu usuli barcha tarixiy davrlarga xos bo'lgan.  

 

Borliq ob'ektining prinsipi. Tarixiy fan ob'ektiv bo'lishi mumkinmi? SSSRda 

ob'ektiv tarixiy bilim pirovardida sovet fani bilan uyg'un bo'lgan fanning g'oyasi edi, 

holbuki XX asr davomida G'arbiy tarix fanida ob'ektivlikka erishishning muammoli 

mohiyati  xabardor  bo'lgan.  Birinchidan,  turli  xil  tarixchilar  turli  xil  uslubiy 

---

paradigmalarda  ishlaydi:  marksist,  pozitivist,  postmodern  va  boshqalar. 

Ikkinchidan, alohida ish doirasida ob'ektiv (keng qamrovli) tadqiqotlarni o'tkazish 

umuman mumkin emas. Uchinchidan, ob'ektivlik milliy, jug'rofiy, diniy va davlat 

paradigmalaridan  tashqarida  bo'lishni  nazarda  tutadi,  shu  bilan  birga  ko'pchilik 

tadqiqotlar  ularga  asoslangan.Obyektivlik  prinsipi  har  qanday  tarixiylikni 

baholashni talab qiladigan dixotomous fikrlash bilan chambarchas bog'liq. muxbir 

nuqtai nazaridan va haqiqatning zamonaviy tushunchasiga zid bo'lgan ikki qiymatli 

haqiqat  nazariyasi  ("haqiqat"  -  "yolg'on").  Ushbu  ikki  tamoyilning  natijasi, 

O'zbekiston  tarixiga  bag'ishlangan  bir  qator  uy  ishlarining  o'ziga  xos  xususiyati 

bo'lib, uni uslubiy monizm nuqtai nazaridan yagona va yaxlit taqdimot qilish istagi 

paydo  bo'ldi.  Aksariyat  G'arbiy  tarixchilar  alohida  tarixiy  tadqiqotning 

ob'ektivligining  fundamental  muammoli  mohiyati  pozitsiyasini  egallaydilar.  U 

yigirmanchi  asrda  yozganidek.  taniqli  frantsuz  tarixchisi  R.  Aron,  "hech  narsa 

odamni,  mazhabni,  jamiyatni,  davrni  faqat  bitta  talqin  qilish  mumkinligini 

isbotlamaydi.  Bugungi  kunda  amerikalik  tarixchi  A.Megill  ta'kidlamoqda: 

“ob'ektivlik  bu  bitta  tushuncha  emas,  balki  uni  bitta  asosiy  tushunchaga  to'liq 

tushirib  bo'lmaydigan  tushunchalar  to'plami.  Aslida  ob'ektivlik  tushunchalari 

nechta? Yoki, hech bo'lmaganda, tarixiy bilimlarga nisbatan ob'ektivlikning qancha 

kontseptsiyalari  mavjud?  Zamonaviy  nemis  tarixchisi  K.  Shlogel  yozganidek,“ 

shuncha  ko'p  hikoya  va  tarixiy  rivoyatlar  mavjud.  Tarixchilar  yoki  tarixshunoslar 

bor. Boshqacha qilib aytganda, tarixni hikoya qilish va taqdim etish usullari to'plami, 

umuman olganda, cheksiz xilma-xildir. 

 

Nomoddiylik  prinsipi.  Uzoq  vaqt  davomida  tarixiy  jarayon  chiziqli  yoki 

chiziqli deb hisoblangan - har bir bosqich avvalgisining tabiiy oqibati bo'lgan tekis 

ko'tarilgan  chiziq  shaklida.  Yigirmanchi  asrda  chiziqsiz  rivojlanish  kontseptsiyasi 

kiritildi  -  avval  tabiatshunoslikda,  so'ngra  ijtimoiy  fanlarga,  shu  jumladan  tarixga 

nisbatan31.  Shu  sababli,  xorijiy  tarixchilar  tobora  nochiziqli  (sinergetik)  tarixiy 

dinamika haqida gapirishmoqda. Bugungi kunda tarixiy jarayon zigzag ko'rinishida 

ko'rib chiqiladi, bu erda har bir ketma-ket yo'naltiruvchi nuqta buta shaklida taqdim 

etiladi, bu erda har bir filial rivojlanishning alternativ yo'nalishi hisoblanadi. Bundan 

tashqari, tizimning bir holatdan ikkinchisiga o'tishi (va bir nechta shunday holatlar 

bo'lishi mumkin) hatto kichik mikro-hodisaga (tebranish) ta'sir ko'rsatishi mumkin. 

Mahalliy tarixiy tadqiqotlarda chiziqli rivojlanish prinsipidan uzoqlashish va yangi 

metodologik  talablarga  asoslanib,  sinergetika  tamoyillarini  qabul  qilish 

zarur.O'zbekistonning zamonaviy tarixini o'rganishda muhim rol universal ulanish 

prinsipi, determinizm prinsipi, birlik prinsipi kabi printsiplarga ega bo'lishi kerak.  

O'zbekistonning  eng  yangi  tarixini  tadqiq  qilish  usullari  amaliy  va  kognitiv 

faoliyatida odam muayyan natijalarga erishish yo'llari, usullari va vositalari haqida 

o'ylashga yordam berolmaydi. Dastlab maqsadga muvofiqligi bilan ajralib turadigan 

---

inson faoliyatining o'zi metodologiyani o'zining universal xususiyati sifatida nazarda 

tutadi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  biz  insoniyat  hayotidagi  eng  muhim  o'rin  keng 

ma'noda  umumlashtirilgan  texnikalar,  uslublar  va  printsiplar  to'plami  sifatida 

tushunilgan  turli  xil  usullar  egallashi  haqida  gaplashamiz.  Men  turli  xil 

muammolarga  duch  kelaman  (hayot,  nazariy,  pedagogik,  texnik  va  boshqalar). 

Oddiy uslubiy sxemalar amaliy faoliyat uslublari sifatida insoniyat boshida paydo 

bo'lgan. Muayyan bosqichda bilish odatlarining zulmati paydo bo'ladi, keyinchalik 

-  ilmiy  bilish  usullari.  Ular  tizimlashtirilgach,  ularning  roli,  samaradorligi  va 

qo'llanilish doirasi tushuniladi, ilmiy bilimlarning metodologiyasi vujudga keladi - 

ilmiy  kognitiv  faoliyatni  tashkil  etish  va  qurish,  shuningdek  o'rganishni  o'rganish 

printsiplari  va  usullari  tizimi.  Ilmiy  adabiyotda  umumiylik  nuqtai  nazaridan  aniq 

ilmiy,  umumiy  ilmiy  va  umumiy  usullarni  ajratib  turing.  Ikkinchisiga  falsafa 

kiradi.Tarixshunoslik  ham  bilishning  universal,  ham  umumiy  ilmiy  usullaridan, 

shuningdek  tarixiy  tadqiqotning  haqiqiy  usullaridan  foydalanadi.  Ikkinchisi  ham 

umumiy  tarixiy,  ham  ixtisoslashgan  bo'lishi  mumkin.  Umumiy  ilmiy  tadqiqot 

usullari  -  induktsiya,  deduktsiya,  taqqoslash,  mavhumlashtirish,  tasniflash,  tahlil 

qilish, sintez, matematik modellashtirish usuli, kompleks va tizimli yondashuvlar va 

boshqalar.  Agar  biz  tarixiy  tadqiqot  usullari  haqida  gapiradigan  bo'lsak,  unda 

tarixiy-irsiy, tarixiy-qiyosiy va tarixiy-tipologik usullarni o'z ichiga oladi. Tarixiy-

genetik usul tarixiy dinamikani, tarixiy jarayonlar va hodisalarning ketma-ketligini, 

ularning sabab-oqibat munosabatlarini aniqlashga qaratilgan.Tarixiy-qiyosiy metod 

asoslanadi.  analogiya  kabi  umumiy  ilmiy  usul.  Tarixiy  hodisa  va  jarayonlarni 

taqqoslash vaqt yoki vertikal masshtab (diaxronik yondashuv) nuqtai nazaridan va 

fazoviy  yoki  gorizontal  taqqoslash  (sinxron  yondashuv)  nuqtai  nazaridan  kelib 

chiqishi  mumkin.Tarixiy-tipologik  metod  shunday  umumiy  ilmiy  uslubga 

asoslanadi.  muayyan  tarixiy  hodisa  va  jarayonlar  umumiy  muhim  xususiyatlarga 

asoslanib  ma'lum  turlarga  bo'lingan  holda  ologizatsiya  turi.  Tipologizatsiya  -  bu 

tasniflashning  alohida  holati;  ikkinchisida  sinflarga  bo'lish  har  qanday  asosda 

amalga  oshirilishi  mumkin.Tarixiy  tadqiqotlar  metodologiyasining  muhim 

muammolardan biri shundaki, yuqorida keltirilgan umumiy ilmiy va umumiy tarixiy 

metodlar  tarixchilar  tomonidan  ko'pincha  intuitiv,  subyektiv-individual  darajada 

turli  xil  usullarda  qo'llaniladi.  Muammoning  mohiyati  shundaki,  usulni  umumiy 

shakllantirish va uni muayyan tadqiqot vazifasini hal qilish uchun qo'llash o'rtasida 

aniqlanishi  kerak  bo'lgan  bir  qator  oraliq  aloqalar  mavjud.  Boshqacha  qilib 

aytganda, umumiy ahamiyatga ega bo'lgan usullardan foydalanish to'g'ridan-to'g'ri 

emas, balki vositachilikdir. Bundan tashqari, tarixiy faktlar yoki nazariy inshootlar 

bilan  ishlashda  ushbu  usullardan  foydalanish  tartibini,  ularning  imkoniyatlari  va 

cheklashlarini ishlab chiqish zarur.Tarixiy tadqiqotning ushbu umumiy usullari bilan 

bir  qatorda  tarixiy  bilimlarning  ixtisoslashgan  sohalarida  -  arxeologiyada 

---

qo'llaniladigan  usullar  mavjud.  ,  manbashunoslik,  tarixshunoslik  va  boshqalar. 

O'zbekiston  haqida  gapirganda,  turli  tarixiy  fanlar  bo'yicha  olib  borilgan 

tadqiqotlardagi nazariy va uslubiy daraja bir xil emasligini ta'kidlash kerak. 

 

O'zbekistonning eng yangi tarixini o’rganishda fanlararo yondashuvlar Jahon 

tarixi  va  O'zbekistonning  eng  yangi  tarixi  davomida  tarix  fanining  boshqa  ilmiy 

fanlar  (geografiya,  falsafa,  iqtisodiy  va  huquqiy  fanlar,  tilshunoslik  va  boshqalar) 

bilan  o'zaro  bog'liqligi  faktlari  bir  necha  bor  tilga  olingan.  Bu  O'zbekistonning 

zamonaviy  tarixiga  to'liq  taalluqlidir.  Bundan  tashqari,  biz  tarixiy  bilimlarning 

o'zida  fanlararo  aloqalar  haqida  gapirishimiz  mumkin.  Shunday  qilib, 

O'zbekistonning eng yangi tarixi barcha tarixiy fanlar - dunyo tarixi, tarixshunoslik 

va manbashunoslik, etnologiya va boshqalar bilan bog'liq. Bugungi kunda odamlar 

ko'pincha  fanlararo  yondashuvlar  va  ularning  tarix  fanida  qo'llanilishi  to'g'risida 

gaplashishadi. Fanlararo fan - XX-XXI asrlar fanining eng muhim xususiyati. ... Bu 

zamonaviy fanning integrativ tendentsiyalari, ilmiy bilimlar birligining shakllanishi 

va ilmiy bilim ob'ektlarining o'zlari turli xil elementlar va jarayonlarning murakkab, 

bo'linmaydigan birligi ekanligi bilan bog'liq. Masalan, agar biz jamiyatning tarixiy 

bosqichini olsak, masalan, O'zbekiston tarixidagi mustaqillik davrini olsak, undagi 

iqtisodiy  jarayonlar  siyosiy  yoki  ijtimoiy  jarayonlardan  ajratilgan  holda  mustaqil 

ravishda  mavjud  emas,  agar  tarixchi  o'z  tadqiqotida  statistik  ma'lumotlardan 

foydalansa, ishonamiz. , iqtisodiy tadqiqotlar natijalariga ishora qiladi yoki madaniy 

hodisalarga taalluqlidir, keyin bu fanlararo tadqiqotlar. Bu qisman to'g'ri. Haqiqat 

shundaki,  har  qanday  tarixiy  tadqiqotlar  tabiatda  tubdan  fanlararo  hisoblanadi, 

chunki tarixshunoslik tadqiqotlaridagi voqealar va jarayonlar tarix fanining mutlaq 

vakolati doirasiga kiradigan o'ziga xos "tarixiy" xususiyatga ega emas. Tarixda ro'y 

bergan har qanday jarayonlar va voqealar tabiatga ham, odamlarning ijtimoiy yoki 

shaxsiy hayotiga ham taalluqlidir, bu ularni o'rganadigan fanlarning vakolat doirasi 

ekanligini anglatadi. Shu sababli, fan sifatida tarix boshqa fanlardan - geografiya, 

iqlimshunoslik, 

tuproqshunoslik, 

iqtisodiyot, 

psixologiya, 

tilshunoslik, 

madaniyatshunoslik,  harbiy  fanlar  va  boshqalardan  olingan  ma'lumotlardan 

foydalanishni  tubdan  taqozo  etadi.  Ammo  zamonaviy  ilm-fan  metodologiyasida 

fanlararo  yondashuvlar  metodlardan  foydalanishni  anglatadi.  bitta  fanda,  boshqa 

fanda  tadqiq  qilish  uchun  ishlab  chiqilgan.  Ko'pgina  hollarda,  bu  simbiozning 

natijasi  shunchalik  samarali  va  organik  bo'lganki, u  bir  qator  yangi,  chegara  yoki 

gibrid  fanlarni  keltirib  chiqardi.  Tabiatshunoslikda  bu  biofizika,  biokimyo, 

geokimyo,  geofizika,  bionika  va  boshqalar.  Ijtimoiy  fanlarda  bular  ijtimoiy  va 

psixologik  tilshunoslik, iqtisodiy  geografiya,  ekonometrika, iqtisodiy  psixologiya, 

etnopsixologiya,  siyosiy  antropologiya,  sun'iy  aql  nazariyasi  va  boshqalar.  Tarix 

fanida  fanlararo  sohalar  mavjud  -  tarixiy  antropologiya,  harbiy-tarixiy 

antropologiya,  tarixiy  sotsiologiya,  miqdoriy  tarix,  tarixiy  geografiya,  tarixiy 

---

demografiya,  tarix  falsafasi,  tarixiy  kartografiya,  tarixiy  antropometriya  va 

boshqalar. psixologiya metodlari va apparatlari, semiotika, germenevtika, imitatsion 

modellash,  statistika,  matematika,  sinergetika  va  boshqa  fanlar.  Hozirgi  zamon 

tarixida  qo'llaniladigan  fanlararo  yondoshuvlarda  og'zaki  tarix  muhim  o'rin 

egallaydi.  intervyu  usuli  asosida  -  guvohlar,  voqealar,  turli  odamlarning  mahalliy 

voqealar  va  jarayonlar,  ular  guvohlari  yoki  ishtirokchilari  bo'lganligi  yoki  o'sha 

davrning o'zi to'g'risidagi xotiralari. Ushbu usul doirasida mikro tarix rivojlanadi va 

oddiy odamlar uchun tez-tez so'z beriladi, ularning fikri odatda tarixiy tadqiqotning 

an'anaviy usullari doirasidan tashqariga chiqadi. 

 

Xulosa  qilib  aytganda  eng  yangi  tarix  kontseptsiyasi  butun  professional 

tarixchilar va boshqa ijtimoiy fanlarning vakillari tomonidan qat'iy bir ma'noga ega 

emas  -  Yevropaning  tarixiga  nisbatan  rivojlangan,  XX  asrda  jiddiy  nazariy  va 

uslubiy qiyinchiliklarga duch kelgan tarixni davrlashtirish - Yaqin tarix. O'zbekiston 

ilmiy bilimlar va akademik intizom sohasi sifatida bir qator muhim funktsiyalarni 

bajaradi:  ilmiy  va  kognitiv,  kognitiv  va  ma'rifiy,  tarbiyaviy  va  vatanparvarlik, 

prognostik, dizayn va evristik. Tarix nazariyasi, ob'ektivlik prinsipi, nomutanosiblik 

prinsipi  -  Tarix  fanida  ham  bilishning  umumiy,  ham  umumiy  ilmiy  usullari, 

shuningdek  tarixiy  tadqiqotlar  usullari  qo'llaniladi.  Ikkinchisi  ham  umumiy,  ham 

ixtisoslashgan bo'lishi mumkin.