Mеvalar, ularning tuzilishi va хilma-хilligi. Mevalarning klassifikasiyasi. Urug‘ va mevalarning tarqalishini, о‘ziga xos moslanishlari. Reja

Tо‘pmevalar. Ayrim gullardan hosil bо‘lgan bir necha mevabarglar о‘zaro qо‘shilib gо‘yo bitta meva kо‘rinishida (tut, qand lavlagi, anjir, ananas va boshqalarda) tо‘pmeva kelib chiqadi. Tо‘pmeva odatda bir – biri bilan juda yaqin joylashgan gullardan hosil bо‘lgan tо‘pguldan rivojlanadi.
Meva va urug‘larning tarqalishi. О‘simlikda har qanday qismining tarqalishi uchun qulay tushuncha, ya’ni diaspora sо‘zi ishlatiladi. Gulli о‘simliklarning nisbatan juda oz qismida diasporalarini qandaydir tashqi omillar ta’siriz tarqatadi. Bunday о‘simliklar avtoxorlar deb atalib, bu hodisaning о‘zi avtoxoriyadir. Aksincha kо‘pchilik gulli о‘simliklar diasporalarini shamol, suv, hayvon va inson yordamida tarqatadi. Bular alloxorlar hisoblanadi. Meva va urug‘lar tarqalishida qatnashadigan omillarga kо‘ra alloxoriya quyidagilarga ajratiladi : zooxoriya (hayvonlar yordamida), antropoxoriya (inson yordamida), anemoxoriya (shamol yordamida), gidroxoriya (suv yordamida).
Meva gulli о‘simliklarning kо‘payish organi bо‘lib, gul urug‘langandan keyin uning о‘zgarishidan hosil bо‘ladi. Mevaning asosiy vazifasi urug‘ hosil qilish, uni himoyalash va tarqatishdir.
Mevaning asosiy qismini ginetsey tashkil etadi. Lekin pastki tugunchaga ega bо‘lgan о‘simliklarda meva hosil bо‘lishida gul о‘rni va gul bandi ba’zida tо‘pgullarning qismlari ham qatnashadi. Bunday mevalarni ba’zida yanglish soxta mevalar deyiladi. Meva gulning о‘zidan hosil bо‘lgan qismlarini saqlaydi, lekin gulning avvalgi tuzilishi meva hosil bо‘lganda о‘zgaradi.
Mevalarning turli tumanligi quyidagi belgilariga qarab aniqlanadi: о‘lchamiga, shakliga, rangiga, gul qо‘rg‘onining tuzilishiga, ochilish xillariga yoki tarqalishiga, tarqalish bilan bog‘liq bо‘lgan xususiyatlariga (tuklanish, yopishqoqlik).
Mevalar quruq, hо‘l, kо‘p va bir urug‘li bо‘ladilar. Quruq kо‘p urug‘li ochiladigan mevalarga kо‘sak, bargak, dukkak, qо‘zoq va boshqa kiradi. Tarqaladigan mevalarga qanotli, tasbexsimon qо‘zoq va boshqalar kiradi. Quruq bir urug‘li mevalarga yong‘oq, don, pista va boshqalar kiradi, hо‘l kо‘p urug‘li mevalarga rezavor meva, olma meva va boshqlari kirad, bir urug‘li mevalarga danak va boshqalar.
Mevalar pishib yetilish vaqtida biokimiyoviy о‘zgarishlar bо‘lib shakar, kraxmal, yog‘lar, xushbо‘y moddalar tо‘planadi. Pishib yetilgan mevalarni pо‘stida xlorofill donachalari bо‘lmasdan, ularda karatinoidlar, antotsion va boshqa moddalar tо‘planib mevalarning rangi och yoki tо‘q tusda bо‘ladi.
Mevalarni aniqlaydigan asosiy morfologik belgilar ginetseyning tuzilishidir. Ginetseyning tuzilishi apokarp, sinkarp, parakap va lizikarp bо‘lganligidan, ulardan hosil bо‘lgan mevalar ham apokarp, parakap, sinkarp va lizikarp tiplarida bо‘ladi. Ginetseyning evolyusiyasiga bog‘liq holda har bir tip о‘z yо‘lida yana gruhlarga bо‘linadi.
Apokarp mevalar – 1) polimer (bir necha yoki kо‘p meva barglardan hosil bо‘lgan), kо‘p urug‘li yoki bir urug‘li bо‘ladi; 2) monomer - bir mevabargli kо‘p urug‘li va bir urug‘li bо‘lishi mumkin.
Senokarp mevalar – о‘z navbatida sinkarp, parakar, lizikarp tiplariga bо‘linadi. Har bir senokarp tiplaridagi mevalarda ustki va ostki tugunchadan hosil bо‘lgan kо‘p va bir urug‘li mevalarni uchratish mumkin. Bulardan tashqari mevalar ochilishiga va tarqalishiga qarab ham guruhlarga bо‘linadi.