Abdulla Qahhor
D U M L I O D A M L A R
Respublikamizga chet eldan keladigan
ba’zi turistlarga tushunib bo’lmaydi.
Meliboy aka, pensioner, partisan
J
iyanim
turistlar idorasida ishlaydi, o’tgan shanba kuni uyga kelib: “Bu yil turist ko’p, odam
yetishmayapti, shahrimizda ikki kun to’xtaydigan bir mehmon bor, qarashib yuboring”, - deb
qoldi.
Pensiyaga chiqqanimga endi sakkiz oy bo’lgan, hali pensiyaxo’rlikka o’rganganim yo’q,
zerikkanimdan kampirimning ishlariga aralashaverib uni ham, o’zimni ham xunob qilib yurgan
edim, jiyanimning iltimosiga darrov ko’ndim.
Men o’n bir yil shu idorada
kichik bir lavozimda turib, pensiyaga shu yerdan chiq-
qanman. Shu o’n bir yil davomida qulog’imga kirgan kalimalar o’rnashib, undan bir so’z,
bundan bir so’z cho’qib, tilga havas paydo qilganimda esa idora xizmatchilarining yordami bilan
kitob tatalab ingliz tilini uncha-muncha bilib oldim.
Ingliz tiliga moyil bo’lganim, albatta, tasodifiy emas, bolaligimda Amerikaning ta’rifini
ko’p eshitganman: ana osmonteshar imoratlaru, ana osma ko’chalaru…
Dushanba kuni yangi banoras avra to’n va yashil baxmal do’ppimni kiyib idoraga
bordim. Jiyanimning kabinetida ozg’in, tepakal, ko’zlari och odamning ko’ziday yaltirab turgan
qirq besh yoshlardagi bir kimsa o’tirgan ekan. Men taxminan “mehmon shu bo’lsa kerak” deb
inglizcha salom berdim. Mehmon qayrilib qaradi, birdn, xuddi ko’z ko’rmagan
va quloq
eshitmagan bir jonivorni ko’rgandek, hayron bo’lib sekin o’rnidan turdi, salomimga alik olishni
ham esidan chiqarib, menga boshdan-oyoq razm soldi; men o’zbekmi ekanimni, inglizchani
qayerda o’rganganimni so’radi; savollariga javob berganimdan keyin to’nimni, do’ppimni
ushlab, soch-soqolimni tortqilab ko’rdi. Jiyanim menga ko’z qisib “qo’yavering”
degandek
ishora qildi.
Jiyanim meni tanishtirgandan keyin mehmonni mehmonxonaga olib bordim. Unga ikki
xonalik juda yaxshi nomer olib qo’yilgan ekan. Mehmon nomerni ko’zdan kechirdi, yarqirab
ko’zni qamashtirayotgan jihozlarni birma-bir ushlab,
silkitib, tirnoqlab, hidlab ko’rdi. Men
bunga chandon e’tibor qilmadim, chunki boya idorada inglizcha gapirgan o’zbekning
o’zbekligiga ishonmay uning libosini ushlab, soch-soqolini tortqilab ko’rgan kimsa, hozir o’zbek
mehmonxonasidagi yaxshi jihozni qalbaki gumon qilsa ne ajab! Chet elda hozir ham
O’zbekistonni mutlaqo bilmaydigan, o’zbeklarni hanuz ketiga po’stak bog’lab, imo ishora bilan
gaplashadigan qabila deb o’ylaydigan odamlar bor-ku!
Abdulla Qahhor
Mehmon o’rnashdi. Tushlikdan keyin ko’chaga chiqdik. Mehmon mehmonxonaning
peshtoqiga soya solib turgan qari chinorni ko’rsatib:
-
Juda yaxshi daraxt ekan, inqilobdan keyin ekilgan bo’lsa kerak? – dedi.
Chinorning biron yuz ellik yil umr ko’rganligi ko’rinib
turgani holda mehmonning bu
gapi menga malol keldi. Bu odam idorada nima uchun soch-soqolimni torqilab ko’rgan bo’lsa,
hozir ayni shu maqsadda,. Ya’ni qanchalik rost gapirishimni bilmoq uchun dilimni titkilab
ko’rmoqda edi. Jinim qo’zg’adi-yu, men ham uni cho’pga ilib o’ynagim keldi.
-
Ha, inqilobdan keyin ekilgan, - dedim va bir oz turib, mehmon meni “aravacha”
qilganiga o’zida yo’q xursand bo’lib gerdayib
turganida ilova qildim, - birinchi
inqilobdan ancha keyin ekilgan, - dedim.
Mehmon tushunolmadi.
-
Sizlarda ikki marta inqilob bo’lganmi? – dedi shoshib. – Birinchisi qachon bo’lgan?
Qanaqa inqilob?
-
Bundan yuz yilcha burun, - dedim. – Men ruslarning kelishini birinchi inqilob deb
bilaman.
Mehmon boshqa gap so’ramadi, fotoapparatini g’ilofidan olib, yo’l-yo’lakay unga-bunga
to’g’riladi, lekin bironta ham surat olmadi. Birdan ko’chaning o’rtasida chimmatsiz paranji
yopingan bir kampir paydo bo’lib qoldi. Kampir xuddi shaharning hokimiday hech kimni, hatto
militsiyaning hushtagini ham pisand qilmay hassasini katta-katta tashlab kelmoqda edi. Mehmon
yugurib ko’chaning o’rtasiga chiqdi, kampirni qarshilab cho’kkaladi, uni ro’paradan,
yonboshdan, orqadan bir necha marta suratga oldi: suratkashlikda o’ta jon kuydirganidan o’pkasi
og’ziga tiqilib, o’tirgani joy izlab qoldi. Parkka boshladim. Qahvaxonaga kirdik.
Bir payola
qahvadan keyin mehmon o’ziga kelib, qo’yin daftarini oldi, undagi planga uzoq qaraganidan
keyin:
- Shahringizning boshqa diqqatga sazovor joylarini ertaga ko’ramiz, bugun menga
Reksullohi Ansoriyning maqbarasini ko’rsatsangiz bas. Maqbara shu atrofda bo’lishi kerak, -
dedi.
Reksullohi Ansoriy… Bolaligimda Reksbuva degan nom qulog’imga kirgan, o’sha vaqtda
parkning mana shu o’ng qanotidagi tepalik – hozirgi teatr binosi tushgan joy – go’riston bo’lib,
uning qoq o’rtasida Reksbuva degan mozor – dahma bo’lar edi. Bir oz tashvishga tushdim:
bordi-yu, Reksullohi Ansoriy degani biron mo’tabar zot bo’lsa, buni
uzoq yurtdan kelgan bir
sayyoh bilsa-yu, biz bilmasdan maqbarani buzib tashlagan bo’lsak… Bundan xunugi bormi!
Biron nayrang ishlatib bu noqulay ahvoldan chiqish yo’lini ko’zladim, lekin o’ylab-o’ylab “eng
yaxshi hiyla – to’g’rilik” degan qarorga keldim-da, Ansoriy to’g’risida bilganlarimni aytib:
-
U kishi shahrimiz tarixida qanday o’rin tutgan ekanlar? – dedim.
