Microsoft Word Foydali qazilma end doc

3-§. Ma’danning tuzilishi va hosil bo‘lishi bosqichlari 
 
Foydali qazilma konlarining hosil bo‘lishi jarayonlarini o‘rga-
nishda ma’danning tuzilishini tavsiflovchi strukturaviy va teksturaviy 
xususiyatlari katta ahamiyatga ega. Ma’danning bu xususiyatlari un-
dan foydali elementlarni ajratib olish texnologiyasini tanlash va to‘g‘ri 
ishlab chiqishga yordam beradi. 
Ma’dan qazib olingandan keyin maxsus texnologik usullar yor-
damida undan foydali qazilma minerallari ajratib olinadi. Foydasiz 
qoldiq esa kerak bo‘lguncha to‘planib yotaveradi. 
Ma’dan minerallari zarralarining shakllari, o‘lchamlari va o‘zaro 
joylashish munosabatlari uning strukturasini tashkil qiladi. Ma’dan 
strukturasi ma’lum ma’noda uning hosil bo‘lishi jarayonini aks etdi-
radi. Masalan, magmaning qotishi jarayonida harorat, bosim va bosh-
qa omillar me’yorida bo‘lsa, strukturasi tekis donador bo‘ladi. Agar 
magmaning tarkibida uchuvchi moddalar ko‘p bo‘lib, uning harakat-
chanligi yuqori bo‘lsa, kristallari yirik bo‘ladi, kamharakat moddalari 
esa mayda krisstallar hosil qiladi va natijada notekis donador struktura 
hosil bo‘ladi. Metamorfizm jarayonining yo‘nalishi o‘zgaruvchan 
bosim sharoitida kechib o‘tgan holda minerallar odatda varaqsimon 
struktura hosil qiladi; plastinkalar esa kristallashish vaqtida ustun bo‘l-
gan bosim yo‘nalishiga ko‘ndalang yo‘nalishda shakllanadi. Qotish 
jarayoni qandaydir bir zarra yoki boshqa markaz atrofida asta-sekin 
rivojlansa, ketma-ket haraqatlardan iborat zonal struktura vujudga 
keladi va hokazo. Strukturalar ularni keltirib chiqargan jarayon nomi 
bilan ham atalishi mumkin. 
Tarkibi, shakli, o‘lchamlari va strukturasi bo‘yicha har xil bo‘l-
gan minerallarning o‘zaro joylashishi ma’danning teksturasini belgi-
laydi. Shuning uchun ma’dan strukturasi ko‘pincha mikroskop ostida 
aniqlansa, uning teksturasini qurolsiz ko‘z bilan ham bemalol o‘rga-
nish mumkin. Ma’danning teksturasida uning shakllanishi jarayonini 
ko‘rsatuvchi belgilar iz qoldiradi. Teksturalar yaxlit, sidirg‘a, dog‘si-
mon, hollanma, tomirli, yo‘l-yo‘l, kuyasimon, kukunsimon, tangasi-
mon, kurtaksimon, druzali kabi shu ma’danning tashqi tuzilishini tav-
siflovchi so‘zlar bilan ifodalanadi. Masalan, likvatsion konlardagi mis 

---

 
16
va nikelning sulfidlaridan iborat ma’danlar ko‘pincha yaxlit, tomchi-
langan, tomirsimon-tomchili, ba’zan brekchiyasimon teksturalarda na-
moyon bo‘ladi. Jinslarning darzliklari ichida tinimsiz harakatda bo‘l-
gan suvdagi eritmalar pirovardida tomirsimon teksturalar ko‘rinishida 
shakllanadi va hokazo. 
Ma’danlarning struktura va teksturalari ularning shakllanish tari-
xida kechib o‘tgan bosqichlarni, ya’ni etap va stadiyalarini o‘rganish 
imkonini beradi. 
Bir jarayon (masalan, magmatik, gidrotermal, nurash va hokazo) 
davomida hosil bo‘lgan minerallar va tog‘ jinslari ana shu jarayon no-
mi bilan (magmatik etap, gidrotermal etap va hokazo deb) nomlanadi. 
Bir etap davomida ma’danlashish jarayoni tektonik jonlanish 
davrlari bilan bir necha martalab bo‘linishi, ya’ni almashinib turishi 
mumkin. Ana shunday tektonik yoki o‘rnini bosuvchi buzg‘unchi ha-
rakatlarning biri bilan ikkinchisi orasida o‘tgan davr ichida hosil bo‘l-
gan minerallar majmuasi ma’danlashish stadiyasini tashkil qiladi. 
Ma’dan konlari birgina stadiya davomida hosil bo‘lgan bo‘lsa, 
oddiy, bir necha stadiya davomida hosil bo‘lgan bo‘lsa, «murakkab 
konlar» deb ataladi. Masalan, O‘zbekistonda keng tarqalgan skarn-
sheelit konlarida 10dan ortiq stadiya ajratilgan. 
Stadiyalar bir-biridan eski minerallarning yangilari bilan kesi-
lishi yoki eskilarning yangilari bilan sementlashishi asosida ajratiladi.